Država prati pravoslavne vernike

U izveštaju Savezne komisija za verska pitanja iz 1957. godine, koji je označen kao strogo poverljiv, navode se činjenice koje dokazuju da su se "poboljšali" odnosi Srpske pravoslavne crkve i države. Između ostalog, predočava se da je Božićna poslanica te godine "jedna od najboljih u novoj Jugoslaviji". Jer, kako se sa zadovoljstvom ističe: "Čitav jedan deo se odnosi na našu zemlju i na našu politiku." Kao "vrlo značajan" navodi se i stav patrijarha Vikentija i većeg broja episkopa prema američko-kanadskom episkopu Dionisiju, za koga se kaže da je njegov "neprijateljski četnički stav" u poslednje vreme "naročito došao do izražaja u pitanjima odluka za makedonsko crkveno pitanje".

Vladika Dionisije nije se složio sa popuštanjem Sabora i patrijarha Vikentija prema zahtevima iz jugoslovenske federalne jedinice Makedonije, koji su išli ka zadobijanju crkvene samostalnosti; patrijarh i Sinod taj njegov stav su ocenili kao neumesan i ceo predmet uputili Svetom arhijerejskom saboru.

SAVEZNA verska komisija prati potpuno sve činjenice i celokupno stanje koje se tiče Crkve. Tako, u tom izveštaju za 1957. godinu navodi: Srpska pravoslavna crkva ima oko 2.400 sveštenika, oko 600 monaha i monahinja i 3.971 crkvu i manastira. Posebno se ističe i to da u Jugoslaviji ima 23 eparhijska udruženja pravoslavnih sveštenika i pet zemaljskih odbora svešteničkih udruženja, u sedištima republika. Iznosi se podatak da Svešteničko udruženje okuplja oko 1.800 pravoslavnih sveštenika ili "nešto oko od 85 odsto od celokupnog broja sveštenika" Srpske pravoslavne crkve. Ovo udruženje se hvali, da je "pokazalo pozitivne rezultate" u rešavanju staleških pitanja, a napominje se i da je ranije "znatno doprinelo sređivanju odnosa Srpske pravoslavne crkve prema državi".

Odbor za unutrašnju politiku Izvršnog veća NR Srbije na svojoj sednici 19. novembra 1958. godine razmatrao je izveštaj Komisije za verska pitanja "O verskoj delatnosti u NR Srbiji u 1958. godini" i tom prilikom doneo niz zaključaka. Najpre, zahtevano je "da se posveti više pažnje aktivnosti i uticaju verskih zajednica, jer je i pored toga što je u dosadašnjoj delatnosti sa njima postignuto niz uspeha i dobrih rezultata, bilo i nekih slabosti".

NAKON ovog sastanka, Komisija za verska pitanja Izvršnog veća NR Srbije dostavlja potpredsednicima narodnih odbora u srezovima zaduženim za rad po verskim poslovima "bliža uputstva" o tome kako treba da postupaju. Pored ostalog, preporučuje se oslanjanje na sveštenička udruženja, za koja se kaže da "predstavljaju vrlo pogodnu formu za rad s klerom i za ostvarivanje dalje diferencijacije" i državnog "uticaja na episkopat". Daje se savet da se stupa u kontakt sa episkopima, ne samo na njihovu molbu, nego "i po vlastitom pozivu", a da prilikom vođenja razgovora "ne treba se zadržati samo na konkretnom predmetu radi kojeg je došlo do sastanka, nego tretirati i ostala pitanja" (kao primer navodi se pokušaj saznavanja mišljenja o tadašnjem putu predsednika Republike Josipa Broza Tita u posetu zemljama Azije i Afrike, o jugoslovenskoj spoljnoj politici, o "Makedonskoj pravoslavnoj crkvi"...), jer će se i na taj način, kako se smatra, "vršiti izvestan uticaj na njih".

U uputstvu se kaže se da je potrebno održavati četiri do pet ovakvih sastanaka godišnje. Napominje se da Sekretarijat unutrašnjih poslova u srezu raspolaže "najboljim podacima" o verskom životu, i zato ističe da "koordinacija sa SUP treba potpuno da se ostvari". Zahteva se i da potpredsednici narodnih odbora o svojim zapažanjima izveštavaju Republičku versku komisiju...

UBRZO po dobijenoj preporuci sa "republičkog nivoa", izvršna veća AP Vojvodine i AP KiM oformila su svoje komisije za verska pitanja.

Na kraju 1960. godine Komisija za verska pitanja NR Bosne i Hercegovine sačinjava opširnu informaciju pod naslovom "Odnosi sa Pravoslavnom crkvom u NR Bosni i Hercegovini", štampanu samo u 30 primeraka i predviđenu jedino za ličnu upotrebu, u kojoj se kaže: "Danas u odnosima sa Pravoslavnom crkvom nema ozbiljnih problema." Potom se aludira da za to zasluge, pre svega, pripadaju državnim organima koji su "privoleli" sveštenstvo na "saradnju". Pa se u nastavku kaže: "U redovima sveštenika ove crkve preovladalo je uverenje da su dobri odnosi i saradnja sa organima narodne vlasti od obostrane koristi i za Crkvu i za državu. Tom uvjerenju umnogome je doprinio i naš politički rad i pravilan odnos organa vlasti prema Crkvi uopšte."

ZATIM se pobliže predočava stanje među sveštenstvom i u episkopatu. Kaže se da "većina sveštenika čvrsto stoji na pozicijama Udruženja (pravoslavnog sveštenstva) i saradnje sa organima vlasti", ali i napominje da "ima oko 10 odsto sveštenika, među kojima i nešto mlađih (koji su poslije rata završili bogosloviju), koji se kolebaju, ne stupaju u Udruženje i vrlo malo sarađuju sa organima narodne vlasti, ali i ne krše zakonske propise".

Što se tiče episkopa, predočava se da "sa svakim od njih Republička komisija za vjerska pitanja održava kontakt", a onda se navodi kakvo je držanje i opredeljenje svakog od pravoslavnih episkopa u ovoj centralnoj jugoslovenskoj federalnoj jedinici.

Državne vlasti u Bosni i Hercegovini prate aktivnosti sveštenika i u njihovom glavnom pozivu. Primećuje se da "pravoslavni sveštenici nisu naročito zagrijani za aktiviranje vjerskog života". To se zaključuje i po činjenici da se, koliko je poznato, "nigdje ne obavlja katihezacija". Kaže se da je takvih pokušaja bilo jedino u Tuzli, ali su oni propali.

NA OSNOVU ove pisane informacije, dolazi se do saznanja da su u tom periodu u podsticanju verskog života aktivniji od sveštenika bili ljudi okupljeni u crkvenim odborima. Verska komisija konstatuje: "Pravoslavni sveštenici, ako se uporede sa sveštenicima ostalih konfesija, nisu naročito aktivni na vjerskom planu. Može se reći da su, što se tiče vjerske aktivnosti, njeni nosioci u nekim mjestima pretežno crkveni odbori. U NR Bosni i Hercegovini ima ukupno 283 crkvene opštine Pravoslavne crkve, odnosno 283 crkvena odbora, sa ukupno 2.274 člana. Ovi odbori vrše pritisak na sveštenike da na vjerskom planu budu što aktivniji, a i sami su u tom pogledu aktivni, razumije se, na svoj način."

Kako je vreme odmicalo, tako su se verske komisije sve više hvalile postignutim rezultatima u odnosima sa Crkvom i verskim zajedicama. A ti "postignuti rezultati" značili su da su Crkva i verske zajednice sve više dovođene u zavisan položaj i odnos od države.