Episkopi pod budnim okom države

DRŽAVNE vlasti su nastojale da imaju potpuni uvid nad stanjem u Crkvi. Svoje saradnike imale su među sveštenicima, ali i među episkopima. To se vidi i na osnovu brojnih zabeleški vođenih u državnoj Verskoj komisiji.

Pored toga, vlasti su išle na to da imaju i druge kanale uvida. Jedan od najboljih načina za to bilo je prisluškivanje telefonskih razgovora. Dolazak delegacije Grčke pravoslavne crkve u posetu Srpskoj pravoslavnoj crkvi 1956. godine iskorišćen je kao povod da se u zgradi Srpske patrijaršije zameni stara, dotrajala telefonska centrala. Ne zna se ko je bio inicijator toga, da li crkvene ili državne vlasti (pripadnici državne Verske komisije), ali je potreban novac za nabavku centrale uplaćen na račun Patrijaršijskog upravnog odbora. Potom je u Patrijaršiju stigla nova centrala, a uz nju, kako se saznalo i kako to beleži Veljko Đurić Mišina, stigao je i - prislušni uređaj!

PRAĆENO je i analizirano držanje svakog od episkopa posebno. U arhivi Savezne verske komisije sačuvan je dokument od 13. jula 1954. godine, naslovljen "Kratki podaci za episkope sa teritorije NR Srbije", u kojem se, na prvom mestu, predočava kakav je odnos svakog od vladika prema državnoj vlasti i prema prilikama u zemlji. Jedno od najvažnih merila za analiziranje odnosa svakog od episkopa prema državi jeste njihov odnos prema Svešteničkom udruženju, koji je država osnovala i pomagala. Episkopi, većina njih, označeni su kao otvoreni protivnici saradnje sa državom (onakve kakvu bi ona htela).

Za episkopa banatskog Visariona (Kostića) navodi se da ne istupa neprijateljski i da spada u grupu najpozitivnijih episkopa, onih koji podržavaju patrijarha (Vikentija). Ali, i pored toga, prate se njegovi nastupi i nastoji da se umanji i njegov uticaj u narodu. To se naročito pokazalo prilikom jedne posete Jasenovu, na području njegove eparhije, na dan Svetog Save, 27. januara 1959. godine. Sveštenik parohije u ovom mestu, da bi vladici pokazao kako ima veliki ugled i poverenje kod svojih vernika, trudio se da što veličanstvenije dočeka nadležnog episkopa.

PRIPREME su trajale danima. Bilo je predviđeno da vladiku na jasenovačkoj stanici dočeka "masa vernika", da se putem od stanice do crkve, dugim dva kilometra, vladika doveze u fijakeru sa šest belih konja, a da se za njegovu pratnju obezbedi poseban fijaker, tako da ta povorka bude praćena konjanicima. Ali, ispalo je sve drugačije, mnogo skromnije, a da bude baš tako, pobrinule su se mesne vlasti.

Narodni odbor sreza Vršac, nakon toga, poverljivim aktom izveštava Komisiju za verska pitanja Izvršnog veća NR Srbije: "Opštinski komitet Saveza komunista, rukovodeći ljudi iz Narodnog odbora opštine i drugi merodavni faktori preduzeli su potrebne mere s ciljem da se umanji značaj planirane posete. Održan je sastanak sa sekretarima osnovnih organizacija Saveza komunista, gde im je rečeno da preko svojih članova utiču na ljude da što manje učestvuju u sprovođenju predviđenih programa. Dan dočeka je pokazao da je uticaj osnovnih organizacija u selu mnogo jači nego uticaj crkve i pomenutog popa."

POTOM se navodi da su pojedini seljaci odbili da daju svoje konje i fijakere za doček. Vladika nije praćen konjanicima, niti su ga na stanici sačekali sa muzikom, kako je bilo planirano. Kolonu su činila četiri fijakera, tri sa po dva konja, a onaj u kojem se vladika vozio sa četiri konja, i to dva crna i dva bela. Ironično se izveštava da se cela "masa vernika" sastojala od članova Crkvenog odbora i nekih njihovih rođaka, kao i još od oko 10-15 ljudi koji su izašli iz čiste radoznalosti.

Mesne vlasti sve su pažljivo pratile, pa se izveštava da je vladika služio liturgiju sa jednim sveštenikom i đakonom iz Vršca, a da je po njenom završetku besedio oko 15 minuta. Navodi se da je, kako se kaže, "ceremonijalu" u porti i u crkvi prisustvovalo oko 350 lica, i to: oko 150 žena, oko 100 starih ljudi i oko 100 dece i omladine. Brojano je čak koliko je iz kog sela vernika došlo.

Na kraju, Narodni odbor izveštava da su nakon ovog crkvenog događaja narodne vlasti u Jasenovu preduzele "neke mere kažnjavanja" seljaka koji su učestvovali u dočeku, pod izgovorom da im nisu registrovani fijakeri, da su fijaker terali trotoarom... A oni (Narodni odbor) preduzeli su mere da se ti ljudi ne kažnjavaju.

EPISKOP Vasilije (Kostić) bio je pod prismotrom državnih vlasti i kada je prešao u Žičku eparhiju. Kao episkop žički izvestio je najviše telo Srpske pravoslavne crkve - Sveti arhijerejski sabor da ga je sudija za prekršaje iz Gornjeg Milanovca kaznio zatvorom u trajanju od 30 dana zbog govora koji je održao u selu Brezni 3. oktobra 1971. godine. Sabor, na svom redovnom zasedanju u maju 1972. godine, uzeo je u razmatranje ovaj slučaj: upoznao se sa presudom i sa žalbom na presudu, a sa magnetofonske trake preslušao je sporni govor vladike Vasilija. Navedenog dana vladika je otišao u selo Breznu kod Gornjeg Milanovca da osveti obnovljeni hram. Odmah po dolasku, u porti, grupa vernika iz ovog sela požalila se vladici da su nastavnici zabranili njihovoj deci da dođu na ovu svečanost. Kasnije, za vreme ručka u crkvenoj porti, dok je držao zdravicu, episkop je osudio takav postupak nastavnika, ističući da je to protivzakonito. Mediji su o vladičinoj besedi tendenciozno izvestili, izostavljajući da kažu šta je bio povod za njegovu reakciju, istovremeno dodavajući nešto što nije rekao. Usledile su prijava i kazna zatvora.

POŠTO je ustanovio šta i kako se zbilo, Sveti arhijerjski sabor je izrazio "žaljenje zbog takvog stava prema jednom episkopu Srpske pravoslavne crkve". Pored toga, izrazio je "žaljenje i zbog nepoštovanja ustavnih i zakonitih prava koja su Srpskoj pravoslavnoj crkvi zagarantovana, a koja su - prema godišnjim izveštajima većine eparhijskih arhijereja - u poslednje vreme na terenu veoma ugrožena".

Verske komisije pratile su kompletnu crkvenu organizaciju. Ne samo da su se mešale u izbor episkopa i u njihovo postavljenje, i nadzirale njihove aktivnosti, nego su pratile i postavljenje sveštenika po crkvama. Tako, Verska komisija Srbije, u maju 1961. godine, dostavlja Saveznoj verskoj komisiji spisak sveštenika koje je patrijarh German postavio u beogradske parohije.