Podizanje Hrama Svetog Save

IDEJA o podizanju hrama Svetom Savi, na mestu spaljivanja njegovih svetih moštiju, na Vračaru u Beogradu, rođena je 1893. godine, kada su počele pripreme za obeležavanje 300-godišnjice spaljivanja moštiju utemeljivača autokefalne Srpske pravoslavne crkve i prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Save, najznamenitije i najslavljenije ličnosti iz roda srpskog. A ideja je počela da se ostvaruje na Blagovesti, 25. marta 1895. godine, kada je privremeni Glavni odbor Društva za podizanje Hrama Svetog Save na Vračaru, sastavljen od stotinu najviđenijih ljudi svih staleža, na čelu sa mitropolitom Mihailom, uputio srpskom narodu proglas u kojem je istakao potrebu i pozvao na podizanje hrama na Vračarskom polju, "iz ljubavi i zahvalnosti" prema prvom srpskom arhiepiskopu.

Želja i zamisao bili su da Hram Svetog Save na Vračaru bude svesrpska zadužbina, "da bude delo celog našeg naroda, kao što je i život i rad Sv. Save bio posvećen svekolikom narodu srpskom i pravoslavlju".

Tekle su pripreme, prikupljanje novčanih sredstava i izrada idejnog rešenja i projekta budućeg monumentalnog hrama.

GRADNjA Hrama, prema projektu profesora Beogradskog univerziteta Bogdana Nestorovića i Aleksandra Deroka, počela je 1935. godine, u godini koju je Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve proglasio jubilarnom, svetosavskom, pošto se tada navršilo 700 godina od upokojenja Svetog Save.

Prema projektu, Hram je građen u fazama. Prva faza bila je gradnja temelja, u drugoj fazi podizani su zidovi od opeke i glavni noseći stubovi od armiranog betona, do visine od oko 7,40 i 12 metara; trebalo je da usledi treća faza gradnje do kote 44,34 metra. Naručeni su i predati izvođački projekti treće faze gradnje. A onda, 6. aprila 1941. godine, dolazi do napada Nemačke na Jugoslaviju. Počeo je veliki rat. Gradilište je napušteno. Podignute zidove budućeg Hrama okupator koristi za svoje motorizovane jedinice, da baš tu oformi depo voznog parka. Uništena je organizacija gradilišta i sve što je bilo u službi gradnje Hrama. Uništena je cela tehnička dokumentacija, osim idejnog projekta koji je u svom podrumu sačuvao profesor Aleksandar Deroko. Imovina Društva za podizanje Hrama Svetog Save je ili uništena ili opljačkana, nestala su sva prikupljena sredstva za gradnju.

PO OSLOBOĐENjU Beograda od Nemaca, 1944. godine, prostor Hrama jedno vreme koriste i partizanske i sovjetske jedinice, i one za svoj vozni park!

Nakon završetka rata, teške prilike u kojima se Crkva našla - kako zbog teškog materijalnog stanja usled katastrofalnog ratnog stradanja, tako još više zbog neprijateljskog odnosa novih državnih vlasti - nisu pružale mogućnosti za nastavak gradnje Hrama Svetog Save na Vračaru u Beogradu. Zato Glavni odbor Društva za podizanje Hrama Svetog Save na svojoj sednici od 28. maja 1948. godine odlučuje da obustavi dalji rad Društva i da celokupnu imovinu, zajedno sa arhivom i inventarom, preda Srpskoj patrijaršiji. Patrijaršijski upravni odbor, u saglasnosti sa Svetim arhijerejskim sinodom, odlučio je da Kancelarija Patrijaršijskog upravnog odbora primi imovinu Društva za podizanje Hrama Svetog Save, da se ona unese u knjige i vodi pod imenom "Imovina za podizanje Hrama Svetog Save", shodno važećim propisima za fondove.

NOVE državne vlasti ne uvažavaju te činjenice (činjenice pravnog sledbeništva), pa Državni sekretarijat unutrašnjih poslova 1953. godine donosi rešenje (br. 2/3-11.855) kojim se celokupna imovina Društva za podizanje Hrama Svetog Save, što znači i sam započeti Hram, proglašava za opštenarodnu imovinu, pošto Društvo nije obnovilo svoje delovanje prema propisima postojećeg Zakona o udruženjima, zborovima i drugim javnim skupovima!

Ovo rešenje nikada nije dostavljeno nijednom crkvenom organu, verovatno da se protiv njega ne bi mogle podnositi žalbe i drugi pravni lekovi. Ipak, Srpska pravoslavna crkva, preko raznih svojih organa, piše žalbe, predstavke, pa i molbe, na razne adrese, da se pomenuto rešenje stavi van snage, ali na njih se ili ne odgovara ili odgovara sa odbijanjem. Tako, na jedno patrijarhovo pismo, Savezna verska komisija 1962. odgovara da se "imovina bivšeg Društva za podizanje Hrama Svetog Save, kao opštenarodna imovina, ne može vratiti Crkvi".

U međuvremenu, Hram su zauzele neke privredne organizacije koje ga obesvećuju korišćenjem za garaže, šupe i drugo što hramu ne priliči.

STUPIVŠI na tron Svetog Save, na mesto poglavara Srpske pravoslavne crkve, 1958. godine, patrijarh German među svoje glavne zadatke uvrstio je povraćaj Crkvi nacionalizovanog Hrama i nastavak njegove gradnje. Blaženopočivši episkop šumadijski Sava zapisao je da je patrijarh German "najveće strpljenje" pokazao baš u odnosu prema Hramu Svetog Save na Vračaru i posvedočio da je Njegova svetost svakog meseca slao svog vikarnog episkopa, s listom zahteva, kod gradonačelnika Beograda.

Najpre je tražio da se iz Hrama izbaci sve što hramu nikako ne priliči i da se iz njega uklone garaže. Kad je to izdejstvovao, onda je lično 88 puta tražio da se Hram vrati Crkvi. "Bili smo u prilici da mnogo puta primetimo ironičan osmeh na licima onih koji su, na našu nesreću, bili od našeg roda i poroda, kada je, na prvom mestu tražio vraćanje Hrama Svetoga Save na Vračaru", zapisao je episkop Sava.

Samo Sveti arhijerejski sinod uputio je nadležnim državnim vlastima 25 zvaničnih akata za dozvolu nastavka gradnje Hrama.

NAKON mnogo upućenih zahteva, došlo je do susreta patrijarha Germana i članova Svetog arhijerejskog sinoda sa predsednikom Izvršnog veća Srbije Dragim Stamenkovićem i njegovim saradnicima, u manastiru Rakovica, 28. aprila 1966. godine. Državne vlasti, da bi tobože pokazale nekakvu dobru volju, iznose predlog sa kojim će se kasnije uveliko manipulisati, samo da se ne bi udovoljilo onom glavnom zahtevu.

Dragi Stamenković saopštava stav Izvršnog veća Srbije da "nije podesan momenat da se nastavi sa daljim zidanjem" Hrama, ali da je ono (Izvršno veće Srbije) voljno, "ukoliko se to prihvati", da o svom trošku stavi krov na postojeće zidove i da se unutrašnjost osposobi za crkveni muzej ili galeriju fresaka, koji bi se mogli nazvati "Muzej Svetog Save" ili "Galerija fresaka Svetog Save".

A predsednik Saveznog izvršnog veća Petar Stambolić, na zahtev patrijarha Germana da se dozvoli nastavak gradnje Hrama Svetog Save, odgovara: "Pa, mi smo to ustupili drugovima u SR Srbiji da oni reše..."

(SUTRA: Država popustila - gradi se hram)