Crni okupatori južne Italije

KADA je prešla reku Soču i iz Slovenije stigla na teritoriju Italije, krajem aprila i početkom maja 1945. godine, šarolika, naoružana formacija od oko 15.000 četnika, pod komandom popa Momčila Đujića, "slovenačkih četnika", poznatih kao plava garda, ljotićevaca iz Srpskog dobrovoljačkog korpusa, četnika Dobroslava Jevđevića, kao i manje grupe "hrvatskih četnika" pod komandom generala Matije Parca, susrela se sa predstavnicima angloameričke vojske.

Očekivanja đenerala Miodraga Damjanovića, koga je Dragoljub Mihailović imenovao za glavnokomandujućeg ovom formacijom, objedinjenom pod nazivom Jugoslovenska vojska u otadžbini, bila su velika. Među njenim pripadnicima je vladao veliki optimizam zbog konačog susreta sa zapadnim saveznicima, nada da će se s njima vratiti u zemlju bila je vrlo izražena.

TOME je odlučujuće doprinela snažna propaganda u prilog "velikih saveznika", koju su ranije, u zarobljeničkim logorima u Nemačkoj, širili đeneral Damjanović, dok se nalazio u logoru, i drugi đenerali i visoki oficiri kraljevske vojske. Nizala su se tada njihova uveravanja da će saveznici dočekati četnike i pripadnike drugih vojnih formacija izbeglih iz Jugoslavije raširenih ruku, da će oni biti stavljeni pod savezničku komandu, a posle toga će se dogoditi odlučujući čin - povratak na teritoriju Jugoslavije i obračun sa Jugoslovenskom armijom.

U tim brojnim propagandnim porukama, ne samo u logorima nego i u zemlji, prećutkivana je činjenica da su zapadni saveznici, prvo Englezi, prekinuli svaku saradnju sa Dražom Mihailovićem maja-juna 1944, a Amerikanci novembra iste godine. Uprkos tome, širene su parole o našim "velikim saveznicima", Engleskoj i Americi, s kojima će, pošto su oni "sa nama", četnici stati u isti stroj. Između ostalog, i zbog širenja tih glasova, hiljade vojnih zarobljenika nije htelo da se vrati u otadžbinu, a hiljade pripadnika vojnih kvislinških i kolaborantskih formacija, opredelilo se za odlazak van zemlje.

ČIM su prešli reku Soču, bilo je jasno da od tih obećanja nema ništa, pošto je ovu "vojsku", prebeglu u Italiju, dočekalo ogromno iznenađenje - zarobili su ih upravo "veliki saveznici" kao neprijateljsku formaciju. Učinili su to pripadnici Druge novozelandske divizije u sastavu Osme britanske armije.

Tantalove muke četnika u emigraciji su počele, usmeravajući izbeglice iz Jugoslavije na put na kome će u Italiji, posle nekih ružnih iskustava tamošnjeg lokalnog stanovništva, biti označeni pogrdnim nazivom "Crni okupatori južne Italije". U stvari, okolnosti u kojima su se našli četnički i drugi emigranti iz Jugoslavije, gotovo da su ih dovele do biološkog uništenja, što je znatno uticalo na to da mnogi od njih potraže spas i u svakojakim prljavim poslovima.

LOGORISANjE emigranata u Palmanovi, potom u logorima Čezena, Forli i Eboli u Italiji, a onda i u savezničkom logoru Y Minster u Nemačkoj, stvorilo je neku vrstu protivrečne slike, pogotovo o ulozi koju su odigrali "veliki saveznici". Iako su emigrante dočekali kao neprijatelje, saveznici su im do 1948. godine suštinski, pa i materijalno pomagali, vođeni svojim političkim i ideološkim interesima, oblikovanim na samom početku Hladnog rata.

Dovoljna ilustracija je činjenica da je iz logora Y Minster u Nemačkoj, novim jugoslovenskim vlastima bio isporučen samo jedan emigrant - Ratko Parežanin, dok se iz tog logora samo jedan dobrovoljno vratio u zemlju. Svi su bili proglašeni za raseljena lica, o čemu su saznanja imali obaveštajni oficiri KOS-a Jugoslovenske armije, što to potvrđuju dokumenti iz tajnih arhiva, do sada nepoznati javnosti.

VRATIMO se, međutim, sudbini onih oko 15.000 pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini koji su prešli reku Soču. Pod jakom stražom odmah su smešteni u zarobljenički logor u Palmanovi, gde su potpuno razoružani. Očekivanja da će ih saveznici dočekati kao "braću po oružju" očigledno su se izjalovila, zbog čega su dvojica vojnika izvršila samoubistvo.

Iako i sam u položaju zarobljenika, đeneral Miodrag Damjanović je povodom razoružavanja ove formacije ipak izdao sledeću naredbu: "Staro oružje treba baciti jer je za moderni rat zastarelo, a 'veliki saveznici' za koji dan naoružaće nas novim modernim oružjem i spremom i uvrstiti u sastav svoje armije kao svoje saveznike. Engleski komandant armije, koji je prihvatio predaju, saopštio je da su samo u pitanju nacionalne jugoslovenske šajkače, čija je izrada telefonom naređena pozadinskim vojnim radionicama."

OČIGLEDNO je da su zarobljeni četnici, i bez ove "naredbe" đenerala Damjanovića, morali da predaju oružje, suočivši se ubrzo sa surovom istinom - britanski vojnici su to naoružanje polili benzinom i naftom i zapalili nasred zarobljeničkog logora u Palmanovi. Izuzetak su bili revolveri, koje su kao lično naoružanje mnogi zadržali, što će im uskoro pomoći da premoste teške okolnosti u kojima su se našli. Uspevali su da oružje unovče, ili da revolvere razmene uglavnom za alkohol - jedini oslonac u situaciji u kojoj su se našli, dok ih je pritiskala teška neizvesnost.

Osim revolvera, četnici su većinom uspeli da sačuvaju i svoje kame, kao da su predosećali da će im zatrebati u južnoj Italiji.

Posle saznanja da imaju status zarobljenika i teškog razočaranja zbog toga, obavešteni su da je Palmanova tek privremeni logor u koji su smešteni i da će odatle svi za nekoliko dana biti automobilima prebačeni u pozadinu, u logore koji se pripremaju za njihov prihvat.

U NEMAČKOJ i Austriji već su bili oformljeni takvi logori za grupisanje bivših vojnih ratnih zarobljenika i izbeglica iz Jugoslavije. Pošto su Nemačka i Austrija bile podeljene na englesku, američku, sovjetsku i francusku okupacionu zonu, najveći broj jugoslovenskih državljana se našao u prihvatnim logorima u engleskoj zoni. Njih su kontrolisali I, VIII i XXX britanski korpus.

Pod I korpusom bili su logori Ferde, Zojest i Oberkasel. Prema jugoslovenskim podacima u njima je bilo 3.900 oficira, podoficira i vojnika, a britanski podaci govore o 4.019 logorisanih lica.

Pod kontrolom VIII korpusa bili su logori Hamburg i Libek. Prema našim izvorima u njima je bilo 3.409 bivših jugoslovenskih državljana, odnosno 3.598 prema engleskim izvorima.

U ZONI XXX engleskog korpusa bili su logori Osnabrik (Everšajde), sa 3.363 logorisana lica, Braunšvajg (1.942) i Hajden (1.020). Prema domaćim izvorima u tim logorima je bilo 6.325 ranijih jugoslovenskih ratnih zarobljenika i izbeglica, odnosno 7.225 prema britanskim izvorima.

Ukupno je u ovim logorima bilo ranijih vojnih zarobljenika i političkih emigranata 13.634, a britanski izvori, dobijeni od UNRRA, govore o 14.949 logorisanih jugoslovenskih državljana u decembru 1945. godine.

NAŠI GENERALI KOMANDUJU U LOGORU

PRIPADNICI vojnih formacija izbeglih iz Jugoslavije bili su u tim logorima pod komandom đenerala Dimitrija Živanovića, čiji su pomoćnici bili đenerali Tešanović, Toskić i Tonić. U ovim logorima brigu o organizaciji unutrašnjeg života vodili su jugoslovenski oficiri, oni su organizovali stražarsko obezbeđenje, ulazak i izlazak iz logora i druga pitanja. U ovim logorima nije bilo engleske komande, već je samo jedan predstavnik UNRRA brinuo o snabdevanju. Veza sa britanskim vojnim vlastima išla je preko Odeljenja za ratne zarobljenike.

(SUTRA: Spremni na sva poniženja)