Država kontroliše verski život

ODMAH po završetku Drugog svetskog rata nove državne vlasti počele su da se upliću u poslove Crkve. Činile su to najviše preko svoje Verske komisije. Zato Sveti arhijerejski sinod u svom izveštaju za prvo posleratno zasedanje Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve (1947) ističe: "Narodnooslobodilačka vojska ušla je u oblast crkve preko Verske komisije koja se pojavila kao organ Crnogorskog antifašističkog veća narodnog oslobođenja".

U Versku komisiju u Crnoj Gori ušli su predstavnici tri najbrojnije veroispovesti. Od pravoslavnih, u njoj je kao predsednik bio protojerej Jovan Radović, a kao sekretar sveštenik Đorđe Kalezić. Komisija je na Cetinju zaposela stan mitropolita crnogorsko-primorskog, dok je njegov kabinet uzela za svoju kancelariju.

NA POZIV Verske komisije, u Nikšiću 14. i 15. juna 1945. godine održana je tzv. sveštenička skupština, kojoj je prisustvovalo 78 svešteničkih lica. Na ovom skupu obelodaniće se namere države da, preko sebi podređenih sveštenika, utiče na dešavanja u Crkvi. Upravo ovde doneće se odluka da se osnuje "privremeno svešteničko udruženje", koje je iniciralo osnivanje svešteničkog udruženja na prostoru cele Jugoslavije.

Baš od svešteničkog udruženja dolazile su najveće smetnje za obnovu crkvenog života u Crnoj Gori, u situaciji kada je Mitropolija crnogorsko-primorska ostala bez mitropolita. Ovo udruženje preuzelo je, samovoljno i neovlašćeno, na sebe da odlučuje u ime nadležnih crkvenih organa, pa i da se meša u samu organizaciju, zakonodavstvo i kanonski poredak Srpske pravoslavne crkve.

PREUREĐENjEM države, nove državne vlasti želele su da imaju i "preuređenu" Crkvu. Komunističkim vlastima kao da je smetao i nacionalni predznak u imenu pomesne Srpske pravoslavne crkve. Zato je pokušavano da se nametne ideja o osnivanju - Jugoslovenske pravoslavne crkve. A to bi onda omogućilo narušavanje principa sabornosti unutar Srpske pravoslavne crkve i njeno "cepanje" po granicama državnih federalnih jedinica, odnosno po iscrtanim republičkim granicama.

Takav zahtev prvi put sasvim otvoreno, javno, iznet je 5. marta 1945. godine na zasedanju "Makedonskog crkveno-narodnog sabora", koji je u Skoplju sazvao "Inicijativni odbor za organizaciju pravoslavne crkve u Makedoniji".

POKUŠAJI osnivanja Jugoslovenske pravoslavne crkve, umesto Srpske pravoslavne crkve, obelodanjeni su i na pomenutoj "svešteničkoj skupštini" u Nikšiću, u Crnoj Gori.

U rezoluciji od pet tačaka, donetoj na ovom skupu - u kojoj je prepoznatljiv rukopis novih komunističkih vlasti - iznosi se zahtev "da se pravoslavna crkva u Jugoslaviji organizuje tako da budu ravnopravni svi pravoslavni bez obzira na nacionalnu pripadnost" (tačka 1).

Zahteva se, takođe, "da svešteničko udruženje preuzme inicijativu za saziv svešteničke skupštine svih pravoslavnih sveštenika u Jugoslaviji radi osnivanja centralnog svešteničkog udruženja sa zadatkom da hitno reguliše položaj pravoslavne crkve u našoj zemlji i odnose između Federativne Jugoslavije i naše pravoslavne Crkve, pošto to nije učinio današnji Sveti sinod pravoslavne crkve i da takvo držanje Svetog sinoda ne odgovara interesima naroda i sv. Crkve, preko koje se ne mogu sprovoditi nikakve velikosrpske šovinističke ideje" (tačka 4). U obrazloženju ovog zahteva očigledno je da se koristi uobičajen komunistički pristup omalovažavanja onoga što je ranije bilo i za to optuživanje tobožnje "velikosrpske šovinističke ideje".

RADI ostvarenja takvih nakana, zahteva se preuređenje crkvenog zakonodavstva, kako se to navodi, "da se izvede demokratsko crkveno uređenje tako da se izmeni Zakon i Ustav Srpske pravoslavne crkve kako bi se dalo pravo narodu i sveštenstvu da direktno učestvuje u izboru svih crkvenih predstavnika" (tačka 5). Kroz ovaj zahtev nastoji se da se otvori mogućnost za veći upliv uticaja sa strane u izbor organa Crkve, tako što će "direktno" učestvovati "narod i sveštenstvo" (iza koga je moguće da se zaklone neki drugi interesi) "u izboru svih crkvenih predstavnika".

A da bi se to ostvarilo, predviđeno je da se uklone oni koji su smetnja tom cilju. Pre svih mitropolit skopski Josif, koji je bio nepopustljiv pred zahtevima i nasrtajima usmerenim na narušavanje kanonskog i crkvenog poretka. Zato u svojoj rezoluciji "sveštenička skupština" zahteva, odnosno ističe "da ne može primiti za administratora crnogorsko-primorske eparhije mitropolita skopskog g. Josifa", zbog njegovog tobož protivnarodnog rada i zbog toga što smatra da im je on nametnut, pa traži da administrator bude episkop timočki Emilijan (tačka 2).

S OBZIROM na to da po završetku rata, usled uplitanja novih državnih vlasti, preko Verske komisije, u crkvene poslove, u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj nije moglo da se uvede redovno stanje, koristi se ta prilika, pa "sveštenička skupština" iznosi i ovakav zahtev, "da, pošto stvarno ne postoji arhijerejski zemenik, ni Crkveni sud u Eparhiji crnogorsko-primorskoj, sveštenstvo osniva svoje privremeno svešteničko udruženje koje će predložiti arhijerejskog zamenika da on u sporazumu sa administratorom, ukoliko to bude episkop Emilijan, oživi crkveni život u Crnoj Gori i uspostavi iskrene odnose sa tamošnjim državnim vlastima" (tačka 3).

Donetu rezoluciju predsednik svešteničkog udruženja Petar Kapičić dostavlja Svetom arhijerejskom sinodu Srpske pravoslavne crkve, s molbom da sprovede u život odluke donete ovom rezolucijom. I još izjavljuje da će Sveštenička uprava preuzeti upravu Crkve do dolaska administratora i određivanja arhijerejskog zamenika, za koga predlaže člana Crkvenog suda u penziji Milana Mihailovića. Pritom traži i da od tada prepiska sa Eparhijom crnogorsko-primorskom ide preko "uprave sveštenstva".

NARAVNO da se Sveti arhijerejski sinod nije mogao složiti sa takvim zahtevima, pošto oni nisu u skladu sa crkvenim poretkom. Zato Predsedništvo Svetog arhijerejskog sinoda 1. avgusta 1945. godine upućuje protojereju Nikoli Markoviću, članu Crkvenog suda na Cetinju, telegram (pod br. 1288), s pitanjem da li je zgodno i kada da mitropolit Josif učini kanonsku posetu Cetinju.

Istovremeno i od Ministarstva za Crnu Goru traženo je odobrenje da Njegovo visokopreosveštenstvo mitropolit Josif otputuje na Cetinje.

Prota Nikola Marković od Verske komisije na Cetinju dobio je pismenu instrukciju kako treba da odgovori na prispeli telegram iz Beograda. Napisano je proti u instrukciji: "Odgovor na Vašu depešu br. 1288 od 4. avgusta 1945. koju ste primili iz Beograda treba da bude: `Svetom arhijerejskom sinodu - Beograd. Predlažemo da se pridržavate rezolucije sveštenstva crnogorskog donešene u gradu Nikšiću 15. juna t. g. i mi ostajemo dosledni njenim zaključcima.` Prednje vam dostavljamo radi znanja i upravljanja. Sekretar, svešt. Đ. Kalezić."

Iz odgovora koji je Verska komisija sa Cetinja posredno poslala bilo je jasno da je mitropolit Josif bio nepoželjan u Crnoj Gori, pod takvim prilikama. I tako je njegov put onemogućen.

IZBOR NOVOG ADMINISTRATORA

MITROPOLIT Josif trebalo je da putuje na Cetinje u svojstvu administratora Eparhije crnogorsko-primorske. S obzirom na to da se po završetku rata ništa nije znalo o sudbini mitropolita crnogorsko-primorskog Joanikija, a da bi se normalizovali crkveno-verski poslovi u ovoj eparhiji, Sveti arhijerejski sinod na svojoj sednici od 4. aprila 1945. godine odredio je za administratora Eparhije crnogorsko-primorske mitropolita skopskog Josifa.