Titograd na crkvenoj zemlji

PRE nego što će, po završetku Drugog svetskog rata, biti donet najviši pravni akt države, ustav, nove državne vlasti donele su Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji, kojim su demonstrirane radikalne promene u društvu. Donela ga je Privremena narodna skupština DFJ 23. avgusta 1945. a objavljen je 28. avgusta 1945. godine.

Crkvama, manastirima i verskim ustanovama od njihovih poseda ostavljeno je samo po 10 hektara, a crkvama i manastirima "većeg značaja ili veće istorijske vrednosti" od njihovih poseda ostavljeno je do 30 hektara obradive zemlje i do 30 hektara šume.

KADA je 20. aprila 1948. godine Patrijaršijski upravni odbor uputio predstavku Saveznoj verskoj komisiji povodom oduzimanja crkvenog zemljišta u tadašnjem Titogradu (Podgorici, Predsedništvo Vlade NR Crne Gore odgovorilo je (svojim aktom br. 2886 od 9. juna 1948) da je na traženje Gradskog narodnog odbora u Titogradu Vlada NR Crne Gore donela rešenje (br. 762 od 20. aprila 1948) da se "u korist FNRJ a za potrebe Gradskog narodnog odbora u Titogradu radi podizanja stambenih zgrada izvrši eksproprijacija zemljišta Srpske pravoslavne crkvene opštine, koja se nalazi ispod Gorice, u površini od 1 ha, 79 a i 10 m".

Tom prilikom napominje se da su na jednom delu tog zemljišta već podignute stambene zgrade, dok je drugi deo osposobljen za stadion fiskulturnog društva Budućnost. Kaže se da je podizanje privremenog sportskog stadiona na ovom mestu pokazalo se "nužno, s obzirom na to da se momentalno nije moglo pronaći i tako brzo osposobiti zemljište na drugom mjestu".

PREDSEDNIŠTVO crnogorske Vlade još obrazlaže: "Činjenica je da crkva eksproprisano zemljište nije upotrebljavala za neke duhovne svrhe, već ga je izdavala privatnim licima pod zakup, te eksproprijacijom nije pogođeno ostvarenje nikakvih vjerskih ciljeva. Izvjesni materijalni prihodi koje je crkva ubirala sa imanja ne mogu doći u razmatranje kada se uzmu u obzir opšti interesi - podizanje Titograda..."

Potom će doći i do novog oduzimanja crkvene imovine u glavnom gradu Crne Gore. Crkveni sud Eparhije crnogorsko-primorske početkom 1955. godine izveštava Saveznu versku komisiju da je hram Sv. Georgija u Titogradu pre Drugog svetskog rata imao šest hektara prvoklasne zemlje, ali da je, u međuvremenu, u najvećoj meri eksproprisano, ostalo je tek nešto manje od jednog hektara, no i to je "upropašćeno", jer tuda prelazi vojska, nekad i kolima.

OVIM dopisom se ukazuje da se na jedinom i raspoloživom crkvenom zemljištu, datom u trogodišnju arendu, tih dana otpočelo sa podizanjem zgrada. I upozorava: "Na taj način ovaj hram koji datira još iz doba Nemanjića, i koji se nalazi pod državnom zaštitom kao kulturno-istorijski spomenik, ostaje skoro bez ičega i ugrožava se njegovo postojanje."

U međuvremenu, Patrijaršijski upravni odbor požalio se Saveznoj verskoj komisiji i što su 1949. godine Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Berislavcima (u Crnoj Gori) mesne vlasti konfiskovale groblje, od kojeg se ona gotovo isključivo izdržavala, jer druge imovine nije imala. Groblje ovde je crkvena "sopstvenost"; crkva se izdržavala tako što je, obično na javnoj licitaciji, prodavala travu sa groblja. A onda, pošto su konfiskovale groblje, mesne vlasti su dozvolile seljacima da u njega puštaju stoku; osim toga, posečeno je i oko 80 bagremova, čime je crkva oštećena za još oko 20.000 dinara. Tužbeni zahtev crkve sud je odbio pod obrazloženjem da su groblja prešla u vlasništvo mesnih narodnih odbora.

POVODOM ovog slučaja iz Srpske patrijaršije se apelovalo: "Pošto i u drugim krajevima Crne Gore mesne vlasti prisvajaju groblja, a ni sudske intervencije da se zaštiti crkvena imovina ne pomažu, i pošto je na više mesta usled toga ugrožen materijalni opstanak crkve, Patrijaršijski upravni odbor moli Versku komisiju da interveniše po ovom pitanju na nadležnom mestu, kako bi ono bilo pravedno i jednoobrazno rešeno u celoj državi."

U proleće 1949. godine Sveti arhijerejski sinod SPC uputio je Memorandum predsedniku Vlade FNRJ Josipu Brozu Titu, u kojem se daje "presek stanja" za prve četiri godine komunističke vladavine u društvu u kojem je Crkva duboko ukorenjena. U njemu se ističe da "jedinstvo Srpske pravoslavne crkve, razbijeno od okupatora" nije uspostavljeno ni posle pune četiri godine od oslobođenja.

Napominje se u ovom dokumentu, pored ostalog, i to da se tada više od 60 sveštenika nalazi "na robiji", a da je među njima i jedan arhijerej.

NAVODE se i primeri stradanja, prebijanja i omalovažavanja episkopa Srpske crkve, pa se, između ostalog, kaže i ovo: "Vladika budimljansko-polimski je inzultiran u crkvi manastira Svete Trojice kod Pljevalja, na drugi dan Duhova 1948. godine, i dok je od strane rulje predvođene od Nedeljka Golubovića, činovnika državne prodavnice u Pljevljima, unutrašnjost hrama rušena i demolirana, on je nekoliko sati držan u oltaru u smrtnoj opasnosti. Tom prilikom je vršena nužda pred crkvom i izmetom mazana ikona pred crkvenim vratima. Hram je ličio na pustoš kao da su vandali tuda prošli, što je narod podsećalo na teške dane našeg robovanja pod Turcima. U tim krajevima prema muslimanskim bogomoljama i sveštenstvu ovako se ne postupa, niti je u vreme petka ili muslimanskih praznika ovakav napad igde izvršen."

Zatim se kaže: "Na sve naše predstavke povodom ovih teških slučajeva nismo dobili nikakvih odgovora od nadležnih državnih vlasti, niti znamo da li je ko po ovim slučajevima pozivan na odgovornost i kažnjen."

SA NAPADIMA na Crkvu i ometanjem verskog života nastavilo se i posle obraćanja Josipu Brozu. O tome svedoči izveštaj Svetog arhijerejskog sinoda Državnoj verskoj komisiji:

Iz hrama Svetog velikomučenika Georgija u Meterizima, u Crnoj Gori, 17. marta 1951. godine, Mesni narodni odbor Rijeke Crnojevića uzeo je crkvene odežde i odneo u školu ovog sela, gde je omladina, izrugivajući sveštenstvo, izvodila skeč "Kulački raj". Sutradan, kad je nadležni sveštenik došao u arhijerejskom namesništvu titogradskom, da služi svetu liturgiju, zatekao je zakovana vrata hrama, pa nije mogao da odsluži liturgiju.

Mitropolit crnogorsko-primorski Arsenije kasnije će izvestiti i da je u noći između 9. i 10. februara 1953. godine potpuno demoliran i opljačkan hram Sv. Georgija u Titogradu; sve skupocene relikvije, tvari i utvari ili su odnešene ili su upropašćene.

OD ZAVRŠETKA rata beleže se razni slučajevi ometanja verskog života i onemogućavanja sveštenika u njihovoj službi. Tako, recimo, Mesni narodni odbor G. Lješanski 3. februara 1946. službeno zabranjuje protojereju Radoju Ćurčiću da prilikom potpisivanja navodi svoj čin "protojerej".

Paroha u Budvi, jereja Nikolu Đurđevića mesne vlasti pozvale su da 1. decembra 1951. godine u 16 časova učestvuje u "partizanskom maršu". A on je u to vreme trebalo da obavi sahranu jedne svoje preminule parohijanke. No, vlasti nisu htele da ga oslobode od učešća u "maršu", pa on nije mogao da obavi svoju svešteničku dužnost...

SKRNAVLjENjE VERSKIH OBJEKATA

EPISKOP budimljansko-polimski Makarije Sinodu je podneo izveštaj da su 21. februara 1953. nepoznata lica demolirala novi hram u selu Boljanićima: obili su vrata na crkvi, pocepali ikone i odežde, pobacali svete utvari... Narod koji je došao na pričest u Nedelju pravoslavlja video je učinjenu pustoš u hramu i vratio se svojim kućama nepričešćen...

SUTRA: Golgota mitropolita Arsenija