Zaboravljen amanet vladike Rada

DVOMESEČNA polemika koja je usledila na stranicama titogradske Pobjede pokazala je mnogo toga, ali bi čak i navođenje osnovnih naglasaka iz te rasprave zahtevalo mnogo prostora, a i propratnih objašnjenja. Ova debata, osmotrena iz ugla autora ovog štiva, pre svega je važna zato što se u njoj, prvi put u javnosti, oglasio i mitropolit crnogorsko-primorski Danilo (Dajković), oštro istupajući protiv ideje o podizanju Meštrovićevog mauzoleja na Lovćenu. Zahvaljujući njemu, prvi put se oglasio predstavnik Srpske pravoslavne crkve, zbog čega i navodimo zaključni stav iz mitropolitovog teksta objavljenog u Pobjedi:

"Srpska pravoslavna crkva još ništa nije rekla o svemu ovome, a svakako da ima mnogo više prava da o tome govori nego mnogi koji nastoje da sruše lovćensku kapelu, jer se radi o jednom pravoslavnom, osvećenom hramu."

Kako danas, iz daleke vremenske perspektive, tumačiti ovo istupanje mitropolita Danila? Da li je ono bilo izazvano samo spornim pitanjem o budućnosti Njegoševe kapele ili i nekim drugim razlozima? Da li je ovaj glas trebalo da posredno pokaže kako se u krugovima Srpske pravoslavne crkve ponešto zna o predstojećem potpisivanju Protokola (26. juna) kojim su ponovo uspostavljeni diplomatski odnosi između SFR Jugoslavije i Vatikana, o onome što će se dogoditi na Brionskom plenumu (1. jula), ili da će naredne godine uslediti otcepljenje Makedonske pravoslavne crkve? Odgovore na ova i slična pitanja mogu da daju samo nova istraživanja.

U SVAKOM slučaju, zanimljivo je da su rasprave o kapeli na Lovćenu i mauzoleju ponovo utihnule, što će potrajati naredne dve godine.

Skupština opštine Cetinje je na sednici održanoj 9. decembra 1968. donela Odluku o podizanju Njegoševog mauzoleja na Lovćenu po projektu i izradi Ivana Meštrovića, koja je na snagu stupila objavljivanjem u Službenom listu SR Crne Gore, 25. januara 1969. godine.

Ovom odlukom Skupština opštine Cetinje "preuzima obavezu da podigne Mauzolej Njegošu na Lovćenu", na Jezerskom vrhu, zbog čega je formiran i Inicijativni odbor od 22 člana, koji je ovlašćen da donosiocu odluke "predloži odbor za podizanje Njegoševog mauzoleja vodeći računa da u odboru budu predstavnici cjelokupnog javnog, kulturnog i političkog života Jugoslavije". U odluci je izražena i nada Skupštine opštine Cetinje da će "u ovom svom poduhvatu naići na razumijevanje i svestranu pomoć svih Jugoslovena".

- Obavestivši se o tome iz titogradske Pobjede, mitropolit crnogorsko-primorski Danilo je 24. januara 1969. poslao pismo Sinodu SPC, objasnivši da se podizanje mauzoleja planira "pošto se prethodno sruši crkva-kapela u kojoj sada počivaju zemni ostaci vladike Petra II Petrovića Njegoša". Mitropolit je, prema svedočenjima, pokušavao da ubedi političko rukovodstvo Crne Gore da tako nešto ne bi trebalo činiti, ukazujući na to da bi to predstavljalo ruženje vladičinog testamenta, koji se mora poštovati - piše Veljko Đurić Mišina u knjizi German Đorić: Patrijarh u obezboženom vremenu, koja je objavljena 2012. godine.

POSLE prijema mitropolitovog pisma, na Odluku cetinjske opštine reagovao je Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve, uputivši dopis Saveznoj komisiji za verska pitanja, 11. februara (Br. 296/zap. 59). U ovom dokumentu se navodi da je mitropolit crnogorsko-primorski Danilo poslao Sinodu SPC obaveštenje zavedeno pod br. 89/I iz koga se vidi "da je u poslednje vreme ponovo pokrenuto pitanje postavljanja Meštrovićevog spomenika-mauzoleja na Lovćenu, pošto se prethodno sruši crkva-kapela u kojoj sada počivaju zemni ostaci vladike Petra II Petrovića Njegoša".

U svom obraćanju komisiji savezne vlade, Sinod SPC se pozvao na rad mitropolita Danila, koji "čini sve što može da ubedi sve nadležne da ovo ne čine, jer ako bi se to ostvarilo, narušio bi se testament samog Njegoša, koji je ostavio amanet da njegovi zemni ostaci počivaju u crkvi na Lovćenu" (podvučeno u izvorniku).

"U ČITAVOM kulturnom svetu", podseća Sinod, "poštuju se želje pokojnika, što je do ovoga slučaja bilo pravilo i kod nas. Njegoš je bio vladika, vladar, pa pesnik i književnik, te mu je kao vladici mesto u crkvi, kako je to i sam u testamentu zaveštao."

"Rušenje crkve na Lovćenu biće osuđeno od čitavog našeg naroda. Zato ovo unapred treba sprečiti dok ne bude kasno", upozorio je Sinod, naglašavajući da daje "punu podršku stavu i mišljenju" mitropolita Danila, "što je i ranije činio u nekoliko mahova".

U istom dopisu, Sinod je upozorio da se "zbog ovog pitanja u Crnoj Gori može otvoriti veliki crkveni problem" i da "ako se zaista sruši crkva na Lovćenu radi postavljanja spomenika na Lovćenu, može doći do neželjenih posledica". Ako mitropolit Danilo podnese ostavku zbog rušenja crkve, što je "izjavio pred licem celog sveta", onda će se "otvoriti težak problem kojim se crkva tamo dugo mučila, a prema kome nije indiferentna država".

"Da se ne bi stvari komplikovale i jedno pitanje otvaralo vrata drugom pitanju, samo zbog nečijeg kaprica, Sveti arhijerejski sinod se i ovom prilikom na vreme obraća Saveznoj komisiji za verska pitanja u nadi da će ovom pitanju posvetiti potrebnu pažnju i svojim savetima i blagovremenom intervencijom kod odgovornih činilaca sprečiti rušenje crkve na Lovćenu i uznemiravanje zemnih ostataka vladike Njegoša. Ako su to činili Austrijanci za vreme Prvog svetskog rata, zar mora da se ta greška ponovi sada od Njegoševih potomaka?", pita se Sinod u ovom dopisu koji je potpisao patrijarh German. Ovaj dokument se čuva u Arhivu Srbije.

SAVEZNA komisija za verska pitanja Saveznog izvršnog veća zavela ga je u protokol 27. februara (Br. 72), a predsednik Komisije Milo Jovićević prosledio je pismo istog dana predsedniku Komisije za verska pitanja Izvršnog veća SR Crne Gore, da se o njemu izjasni vlada u Titogradu.

Već sutradan, 28. februara, predsednik Skupštine opštine Cetinja Petar Tomanović izjavio je za Večernje novosti: "Sadašnju kapelu svakako treba negde drugo postaviti. O tome bi u svakom slučaju odlučivali eminentni jugoslovenski stručnjaci."

Biće da je ova izjava dodatno podstakla predstavnike SPC da iz crkvenih i državnih kancelarija raspravu prenesu u javnost, pošto je na vanrednom zasedanju Svetog arhijerejskog sabora, 12. marta, ponovo zaključeno da se SPC protivi rušenju crkve na Lovćenu.

"Mada je mitropolit crnogorsko-primorski Danilo pokušao da na dnevni red zasedanja zvanično uvrsti pitanje sudbine kapele na Lovćenu, patrijarh je to odbio, prema nekim tvrdnjama, i zbog ubeđivanja od čelnika srbijanske i Savezne komisije za verska pitanja", navodi Veljko Đurić Mišina.

Ovaj sabor je, inače, bio sazvan radi formiranja Zapadnoevropske eparhije sa sedištem u Londonu, a za episkopa je izabran zapadnoevropski vikar Lavrentije. Na zasedanju je raspravljano i o proslavi 750-godišnjice samostalnosti Srpske pravoslavne crkve, koju je ona stekla 1219. godine.