ISTORIJSKI DODATAK - DRAŽA NIJE PRIZNAVAO KAPITULACIJU: General Simović promovisao pukovnika Mihailovića u komandanta oružanih snaga u zemlji

USTANAK U SRBIJI 1941. bio je rezultanta delovanja dva suparnička pokreta: partizanskog i četničkog. Tek septembra 1941, kada se zatalasalo srpsko selo, Srbija se našla u požaru ustanka.

Četnički vođa Draža Mihailović sa Amerikancima

Partizani i četnici zaposedali su gradove koje su posadne nemačke jedinice napuštale. Prostrana slobodna teritorija od Uvca do nadomak Beograda, dobila je u kvislinškoj štampi naziv "Užička republika". I u štampi SSSR 1942. korišćen je taj izraz za oslobođenu teritoriju zapadne Srbije. Vlast u njoj nosila je dualnu oznaku, predstavljajući neku vrstu faktički tolerisane podele uticaja. Partizanski centar ove slobodne teritorije nalazio se u Užicu, a četnički na Ravnoj gori...

Stvaranjem slobodne teritorije odredi su narastali, tako da su neki dosegli oko 3.000 (Čačanski), 2.500 (Užički) ili 1.500 (Kragujevački). Odredima su politički rukovodili okružni komiteti, jer Glavni štab NOPO Srbije sa pet članova nije bio u stanju da rukovodi, sem u svom području kretanja: Šumadiji, Pomoravlju i zapadnoj Srbiji. Prostor Mačve i Posavine bio je prepušten lokalnim političkim organima i PK KPJ za Srbiju. Slabe veze postojale su i sa istočnom i južnom Srbijom. Odredi su mogli naglo narasti samo zato što je ustanak prihvatilo srpsko selo.

Seljaci su od septembra 1941. činili 85% boraca partizanskih odreda. Time je ustanak dobio snažnu i masovnu socijalnu osnovu, ali je na drugoj strani izložen stihiji politički neobrazovane mase, slaboj disciplini, vezanosti vojnički neobučenih boraca za svoj prag i atar. Samo se tako može objasniti što su se neke jedinice osipale onako brzo kako su i narastale septembra 1941. godine.

Mobilizacijom u nekim krajevima, čak pod pretnjom smrti (kao u Pomoravskom odredu), partizani su protiv sebe izazivali seljake kojima je više odgovarao četnički sistem upisivanja u spiskove vojnih obveznika. Pročetničke snage u nekim jedinicama iskoristile su prinudnu mobilizaciju za izazivanje pučeva. Strogom disciplinom u začetku su likvidirane pljačke i tendencije anarhije...

UŽIČKA REPUBLIKA, stvorena u jesen 1941, nije bila homogena teritorija sa jednom vlašću i jedinstvenim oružanim snagama. Za sve vreme postojanja za nju je karakteristično dvojstvo vlasti, vojski i komandi, ali su odlučujući pečat celoj organizaciji vlasti i odbrane davale snage narodnooslobodilačkog pokreta, sa komunistima kao jezgrom, naročito po svojoj vojnoj snazi (25.000 boraca naspram nekoliko hiljada četnika, 3-4 hiljade; pominje se i cifra od 5.000, a u nemačkim izvorima govori i o 10.000 boraca pod komandom Mihailovića). Postojala su i dva odvojena štaba - Vrhovni štab NOPOJ i Vrhovna komanda Mihailovića.

Draža Mihailović na Ravnoj gori

Partizanska "prestonica" bila je u Užicu, a četnička u Požegi. Četnici su se domogli više varoši, sem Požege: Raške, Vrnjačke Banje i drugih; zauzimanjem Požege, Arilja i Ivanjice pod svojom kontrolom držali su sve varošice u dolini Moravice. U Čačku i Gornjem Milanovcu partizani i četnici delili su vlast na paritetnom principu, a skoro u svakom mestu "Republike" postojale su obe komande mesta, pa i u Užicu, centru "Užičke republike". U svakom mestu slobodne teritorije postojala su dva mobilizaciona stola - jedan Patizanski i drugi četnički.

* * * * * * * * * * * * * * * *

Zakletva se polagala kralju i otadžbini

POKRET OTPORA pukovnika Mihailovića nastao je u kraju gde je slobodarska tradicija bila više nego razvijena, gde su se u pamćenju očuvali ratni uspesi srpske vojske protiv Austro-Ugarske na Ceru, Suvoboru i Kolubari, gde se slom države nije mogao prepustiti bez borbe i okupacija prihvatiti bez otpora. Centar pokreta otpora nalazio se na Ravnoj gori, suvoborskom platou, po kome je pokret nazvan "ravnogorskim". Suvoborski greben, prelazeći u plato, bio je povezan sa Valjevom, Čačkom i Užičkom Požegom. Tu je Mihailović uspostavio "Gorski štab broj 1".

Za razliku od Tita, Mihailović nije imao revolucionarna svojstva. Nasuprot četničkom vođi, Tito se u jednom delu zapadne literature predstavlja kao profesionalni revolucionar, hladan, obuzet svojom ličnom misijom i šansom, bez razumevanja za posledice masovnih represalija. Ocenjuje se kao "trenirani moskovski revolucionar".

Mihailović je smatrao da se zemlja nalazi u ratu koji se nastavlja. Nije priznavao da je vojska kapitulirala. Polazio je od kontinuiteta svog otpora sa otporom Jugoslovenske vojske u kratkotrajnom aprilskom ratu, smatrao sebe legitimnim naslednikom otpora vojske; septembra 1941. povezao se sa Jugoslovenskom vladom u izbeglištvu, koja ga je prihvatila i de fakto priznala. Pošto vojska nije kapitulirala, pozivao je na izvršenje vojne obaveze u skladu sa vojnim zakonima u slučaju rata. Zakletva se polagala kralju i Otadžbini. Ostao je uprkos svim kolebanjima i prinudi okolnosti veran prvobitnoj ideji: da nema ustanka bez savezničke invazije, naglog sloma Nemačke, prodora "Rusa" do Budimpešte i Britanaca do Sofije. Za vladajuće snage, čije je nacionalne i socijalne interese izražavao, dovoljno je bilo što je Jugoslavija za sobom imala 27. mart i aprilski rat.

Dušan Simović, kralj Petar i Radoje Knežević

POKRET JE MOGAO biti samo defanzivan, ograničeno gerilski, sa što manje žrtava i bez rizika. Nemci su se pokazali kao nenadmašna vojska u direktnoj konfrontaciji sa suparničkim armijama, ali i kao vojska koja se nije klonila masovnih i krvavih represalija prema stanovništvu. Pogotovu u Srbiji, koja je bila na zubu Hitleru, poznatom po svojoj patološkoj mržnji Srba. U drugoj polovini avgusta 1941. Mihailović je izdao naredbu o formiranju četničkih odreda, sastavljenih od četa obveznika od 20-30 godina. Organizacija pokreta otpora prethodila je obrazovanju vojnih snaga (maj - avgust 1941). Zadatak ovih snaga je bio da preuzmu vlast od momenta opšteg ustanka. Papirnato gledano, Mihailovićev plan je bio idealan, ali nije vodio računa o nizu drugih okolnosti. Pre svega, da postoji i drugi antiokupatorski pokret pod vođstvom komunista, koji se oslanjao na izgrađenu tajnu organizaciju, razvijenu ideologiju i Kominterninu podršku, imajući za sobom takođe slobodarstvo 27. marta 1941, kada su se komunisti prvi put posle 1921. u Kraljevini polulegalizovali...

Mihailović se jasno deklarisao kao antiokupatorski raspoložen, samim tim što se nije predao, najavljujući otpor. Antigermanski je orijentisan, što se vidi i iz njegovih instrukcija u kojima se o Nemcima (i Italijanima) govori kao o "vekovnim neprijateljima". U pitanju je i pokret antifašističke vokacije, iako se ovaj termin ne koristi, mada proizilazi iz činjenice da je jugoslovenska vlada prihvatila Atlantsku povelju i januara 1942. prišla Koaliciji Ujedinjenih naroda. Mihailović je od januara 1942. postao i ministar vojni u vladi Slobodana Jovanovića. Svestan je da u toj borbi nije usamljen, već da predstavlja deo savezničkih snaga SAD, Engleske, "Rusije", Kine i svih ostalih "demokratskih snaga". Vojska koju stvara u Jugoslaviji, sa "zagraničnim snagama" (misli se na kontigent na Bliskom istoku), uporište je za obnovu monarhije i nosilac antiokupatorske akcije čim nastupi odsudni trenutak.

* * * * * * * * * * * * * * * *

Sukobi sa domaćim izdajicama

OD RAZLAZA SA KOMUNISTIMA - partizanima nije smelo biti nikakve saradnje. Mihailović je u tom smislu izričit, jednako kao što su komunisti stajali na stanovištu, 14. decembra u instrukciji PK KPJ za Srbiju, da paralelno ne mogu postojati dva pokreta otpora. Komunisti se bore protiv dinastije i za ostvarenje socijalne revolucije, dok su četnici "samo vojnici i borci za Kralja, Otadžbinu i slobodan narod".

Mihailoviću je, očigledno, smetalo što se partizanske snage nisu pozivale na kralja i Otadžbinu, što su bile organizovane na "političkoj osnovi", imale svoje štabove i komandante, obrazovale svoje organe vlasti. U uslovima sporazuma komandanta četničkih odreda Čačak, od 6. novembra 1941, traženo je da se partizanski odredi preformiraju i uliju u postojeće vojno-četničke odrede, stanu pod komandu Mihailovića, skinu znakove koji nemaju obeležja Jugoslovenske vojske, a u vojničke redove uđu sa činom koji su imali u vojsci. "Pošto je naša država monarhija, to svaki mora da prizna Nj. V. Kralja i da se za njega i otadžbinu bori protiv okupatora. Svaki ko protiv ovoga bude radio, kratkim putem biće suđen"... "Mi smo svi podanici Kraljevine Jugoslavije i Kralja Petra II. U našoj državi može da postoji samo jedna vojska okupljena oko onih delova vojske, koji se nisu predali okupatoru..." Komandant četničkih odreda Čačak je 6. novembra 1941. odgovornost za bratoubilački rat stavljao na ona lica "koja hoće da podvoje ljude i da stvore novu vojsku koja nije priznata našim zakonima".

SPOLjNE ČETNIČKE OZNAKE sastojale su se od starog četničkog amblema - lobanje s ukrštenim kostima, kokarde vojske Kraljevine Jugoslavije ili inicijala kralja Petra II. Oznake su poticale iz četničke tradicije i bile ukorenjene u svesti seljaštva i građana. Ujedinjavajuća deviza je bila "Za kralja i Otadžbinu". Mihailovićevi četnici u početku su razlikovali "crvene četnike" (partizane) od svojih jedinica, kao i "crne četnike", odnosno jedinice Koste Pećanca... Ovo razlikovanje u početku govori o postojanju različitih formacija, posebnih ciljeva, drukčijih komandi, ali i o razaznavanju njihovih posebnih uloga sa stanovišta situacije u kojoj se nalazio srpski narod.

Draža Mihailović

Mihailović se razilazio sa četnicima Koste Pećanca, sukobljavao sa snagama srpskog fašizma koje su oličavali Ljotićevci (dobrovoljci), a povremeno imao i sukobe sa Srpskom državnom stražom Milana Nedića...

Četnici su, kao i kraljevska vlada u izbeglištvu, strahovali da se u uslovima okupacije ne jave socijalni nemiri, prevratničke težnje, nove društvene snage koje bi mogle da iskoriste rat za promenu društvenog sistema, pogotovu u vremenu kada je najveći broj aktivnih i rezervnih oficira čamio u zarobljeništvu...

DRAŽINA POZICIJA je bila legitimna, pogotovu od časa kada je Dušan Simović preko Radio-Londona 15. novembra 1941. promovisao Mihailovića za komandanta "svih jugoslovenskih oružanih snaga u zemlji". Mihailović je uspostavio "komandu jugoslovenske vojne sile na okupiranoj teritorije Kraljevine Jugoslavije", izdajući 16. novembra 1941. Proglas Srbima, Hrvatima i Slovencima, kojim je stavljao do znanja da ga je kralj, na predlog "slobodne jugoslovenske vlade u Londonu", imenovao za Komandanta celokupne jugoslovenske vojne sile na okupiranoj teritoriji Jugoslavije. Time su svi naoružani pokreti u celoj državi bili stavljeni pod njegovu komandu i podređeni starešinama koje će on naimenovati. Jugoslavija nije više imala samo svog kralja i vladu sa simboličnim kontigentom vojske u inostranstvu već ,,i slobodnu državnu teritoriju sa slobodnim građanima".

* * * * * * * * * * * * * * * *

Istrošen moralni i politički kapital

MIHAILOVIĆ je u ime poštede srpskog naroda, promašenom strategijom oduzeo tom istom narodu mnogo više u budućnosti, a da nije uspeo da spreči ustaški genocid, žrtve u Srbiji, pa i žrtve građanskog rata koji je izbio. "Istrošio" je, sa emigrantskom vladom i njenim srpskim jezgrom, moralni i politički kapital 27. marta i poziciju neprijatelja Osovine iz vremena kada je Velikoj Britaniji bilo najkritičnije. Mihailovićeva strategija omogućila je da se kolaboracija četnika kao hipoteka prebaci na leđa srpskog naroda i narednih decenija sve do našeg vremena.

Dragiša Vasić

Ličnost Draže Mihailovića, bez obzira na sve njegove ljudske odlike, kako ga crtaju savremenici i saradnici (optimist, umerenost, ljubav prema Srbiji, mirnoća u dodiru s ljudima itd.) nije bila na nivou istorijskih potreba. Očigledno je da bi, bez obzira na mnoge prednosti koje je Tito imao u odnosu na Mihailovića - kakve su predviđanje događaja, snažna međunarodna tačka potpore, boljševizirani partijski aparat, odlučnost da ostvari ulogu revolucionarnog vođe, neograničena disciplina partijskih kadrova na bazi centralističkog načina rukovođenja, kritički pristup prema prošlosti, uspešno iskorišćavanje slepog antikomunizma Mihailovića, celovita ideologija, prodorna propaganda - ni njegovi izgledi na početku nisu bili mali, ako ne i veći. U pitanju je bio pokret sa prevagom profesionalnih oficira, oslonjen na legitimitet i borbenost srpske ustaničke mase.

KLASIČNI OBLIK građanskog rata izbio je na tlu zapadne Srbije u jesen 1941. godine sukobom četnika i partizana, koji su izazvali četnici po partizanskim izvorima, odnosno partizani po četničkim dokumentima. Za nas izazivači ovog rata su, po postojećim izvorima, četnici, ali ga oni pravdaju kontekstuelnom situacijom u kojoj su se partizani morali sprečiti da dalje napadaju Nemce, da ovi politikom represalija protiv srpskog naroda ne ugroze samu njegovu egzistenciju.

Građenski rat vodio se u uslovima podeljene zemlje, četiri okupatora, bezbroj suparničkih i sukobljenih vazalskih vojski, u znaku konfrontacije partizana i četnika, neizlečive mržnje Srba i Hrvata, Srba i Muslimana. Četnički komandanti 1942. pisali su o razrušenom poretku koji je uticao da iščezne sav autoritet državnih vlasti i svet povrati "patrijarhalnom sistemu seoskih upravnih jedinica". Od partizanskog režima zadržale su se, i posle njihovog proterivanja iz Srbije, Crne Gore i Hercegovine, negativne strane duboko usečene u pamćenje u vidu opadanja "seksualnog morala, religioznih i porodičnih osećanja".

Partizani i četnici sprovode zarobljene Nemce

SUKOBLjENI BORCI iz redova seljaka preko noći su menjali strane, pod uticajem promene odnosa snaga, dejstva propagande, bratstveničkih veza, gladi, straha od većih nevolja. U Hercegovini su 1942. "kompletne jedinice" preko noći promenile ambleme i "od komunista postale četnici". Mase su, kao i u svim građanskim ratovima, menjale strane, prilazeći jačem.

Četnici su, sa svoje strane, sve više naglašavali da je u pitanju obračun komunista sa "Jugoslovenskom vojskom u otadžbini" i ravnogorskim pokretom, kao savezničkom snagom... Vidljivo je iščezavala granica između otpora i kolaboracije, iako Mihailović nije direktno sarađivao sa nemačkim okupatorom. Pojedine borbene manifestacije četničkih snaga protiv Nemaca u završnoj fazi rata onemogućavale su snage NOVJ, što je još više isticalo osnovni antagonizam. Manifestacije građanskog rata vide se u težnji narodnooslobodilačkih snaga da se unište četnici, kao najopasniji sutrašnji protivnik koji je u kolaboraciji sa okupatorima nastojao da u okviru rata uništi najvažnijeg klasnog protivnika koji mu je osporavao društvenu i političku legitimaciju vladajuće snage.

Preporučujemo

Društvo

0 8

ISTORIJSKI DODATAK - PRVI HICI NA OKUPATORA: Otpor u Srbiji posle kapitulacije Kraljevine Jugoslavije

11. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 3

ISTORIJSKI DODATAK - SSSR, KOMINTERNA I USTANAK U SRBIJI 1941: Sudbina srpskog naroda bila je u fokusu interesovanja sovjetske diplomatije

10. 07. 2021. u 17:14

Društvo

2 2

ISTORIJSKI DODATAK - AUTENTIČNA USTANIČKA TRADICIJA: Srpski narod nije oklevao - ustao je protiv okupacije svoje zemlje

09. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

ISTORIJSKI DODATAK - USTANAK U SANSKOM MOSTU I NEVESINjU: Prve manifestacije otpora posle kapitulacije jugoslovenske vojske

08. 07. 2021. u 17:14

Društvo

4 6

ISTORIJSKI DODATAK - TERET IDEOLOŠKOG ŽRVNjA: Sve velike sile u ratnom sukobu u Srbiji su gledale čvor jugoslovenskog pitanja

07. 07. 2021. u 17:14

Društvo

0 0

ISTORIJSKI DODATAK - SVENARODNI OTPOR FAŠIZMU: Osamdeset godina od izbijanja opšteg ustanka u Srbiji protiv okupatora

06. 07. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije