VIDOVDANSKE PORUKE PRENOSILE CRKVA I EPSKA POEZIJA: Uticaj kosovskog predanja na duhovni i politički život

TOKOM XVIII veka kult kneza Lazara doživeće, međutim, nagli uspon među Srbima u Habzburškoj monarhiji, na području Karlovačke mitropolije.

Knez Lazar je bio jedan od najpoštovanijih srpskih svetitelja (Slika Đure Jakšića), Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

U okvirima napora da se od unijaćenja, ali i rusifikacije, sačuva jedan od najvažnijih „svetih izvora“, kult srpskih svetaca, njihova žitija su tokom XVIII veka prikupljana i štampana u Srbljacima. Sveti knez Lazar je tada, zajedno sa Svetim Savom i Svetim Simeonom, najpoštovaniji srpski svetitelj. Ideja o Srbima kao „Novom Izrailju“, izabranom narodu, bila je živa; njoj je pridodavana povest o seobi iz 1690, koja je poređena sa egipatskim egzodusom.  Likovne predstave kneza Lazara iz toga doba svedočile su, da je, kao i u Priči o boju kosovskom, u srpskoj građanskoj kulturi, sveca i mučenika sve više smenjivao svetovni vladar, nalik na postojeće, konkurentske, srednjoevropske uzore.

Objavljivanjem srpskih narodnih pesama, koje je sakupio Vuk Stefanović Karadžić, Kosovsko predanje učvršćeno je, međutim, u svojoj epskoj formi. Tu su „sveti izvori“ nacije – „poreklo“, „izabranost i zavetnost“, „zlatno doba“, „sveta zemlja“ i „žrtva“ – bili više vezani za kneza Lazara, Miloša i Kosovo, nego za Svetog Savu, Svetog Simeona i Nemanjiće. Sve to dalo je plodne motive i inspiraciju srpskom romantizmu XIX veka. Vuk Karadžić je, osim što je srpskim intelektualcima ponudio putokaze u tipičnom romantičarskom traganju za izvornom, autentičnom nacionalnom kulturom, odigrao ključnu ulogu u redefinisanju srpskog nacionalnog identiteta, opet u duhu evropskog romantizma, iz zajednice kulta i predanja u zajednicu jezika. Kosovsko predanje je, kao posledica toga, tumačeno u laičkom ključu, kao junačka epopeja i umetnički, folklorni izraz nacionalnog duha. Srpska književnost i istoriografija, ali i politika, biće prilagođavani uzorima koje je uspostavio Vuk Karadžić. Srpska kultura, do tada malo poznata, u obrazovanim evropskim krugovima će, zahvaljujući Vuku Karadžiću i Jerneju Kopitaru, biti prepoznavana po Kosovskom, epskom ciklusu, po Kraljeviću Marku i drugim junacima narodnih pesama...

IDEJE PROSVEĆENOSTI i romantizma, koje su, preko Dositeja Obradovića i Vuka Karadžića, stizale iz Habzburške monarhije, kao i živo iskustvo Srpske revolucije...

Formalno svi Srbi su, iako izdeljeni na nekoliko država (oslobođena Srbija i Crna Gora, Osmansko carstvo, Habzburško carstvo) živeli u monarhijama. Suštinski,  vekovno iskustvo inovernih podanika muslimanskih sultana i rimokatoličkih careva,  egalitarističke društvene strukture u kojima su stolećima živeli, Karađorđeva revolucija i Vukova reforma učinili su srpske zemlje plodnim tlom za ideju nacije kao ostvarenja načela demokratije i narodnog suvereniteta. To će biti glavna ideja ključnih srpskih nacionalnih ideologa u XIX veku: Jevrema Grujića, Vladimira Jovanovića, Svetozara Miletića, Svetozara Markovića, Jovana Skerlića i Jovana Cvijića.  
U epohi srpskog romantizma, sve do oko 1878, skoro da neće biti književnika koji se neće ogledati u kosovskim temama.  Među njima je sasvim istaknuto mesto pripadalo mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu i njegovom “Gorskom vijencu”, u kome je epska tradicija spojena sa snažnim, individualnim umetničkim izrazom, ali i sa obnovljenim zavetnim, hrišćanskim tumačenjem Kosovskog predanja.  „Crna Gora i svet koji je izbegao u njena brda bili su kvintesencija toga kosovskog misterija. Sve što se u tim brdima rađalo, dolazilo je na svet sa refleksom kosovske krvi u pogledu“ – pisao je, povodom Njegoša i njegovog doba, Ivo Andrić.  Da Andrić nije preterivao, potvrđuju Istorija Crne Gore, iz pera Njegoševog prethodnika, mitropolita Petra I Petrovića Njegoša, potonjeg Svetog Petra Cetinjskog, koja počinje sa Kosovom, kao i himna “Onamo, namo”, sva u znaku patriotskog Kosovskog predanja, koju će napisati jedan od Njegoševih naslednika, knjaz Nikola Petrović.

* * * * * * * * * * * * * *

Mit o caru Lazaru podstrekač buna u razumu Srba

NEMERLjIV UTICAJ Kosovskog predanja na duhovni, ali i politički život Srba u XIX veku.

Tako je travnički vezir 1806. godine izveštavao Visoku Portu da se Karađorđe i njegovi ustanici spremaju za otvoren sukob sa samim sultanom, i da će „…kao što je nekada kralj Lazar izišao na Kosovo, svi na Kosovo izići. Oni stalno drže u rukama knjige o istoriji spomenutog kralja i on je veliki podstrekač bune u njihovom razumu“.  Kosovske poruke prenosili su crkva i usmena, epska poezija. U ustaničkim taborima, u opkoljenom šancu na Loznici, slepi guslar Filip Višnjić pevao je o boju na Kosovu. Usred istorijskih događaja, zahvaljujući Višnjićevim pesmama, imena Karađorđa i njegovih vojvoda su, rame uz rame sa Lazarem i Milošem, ulazila u desetaračku junačku epopeju.

Kosovsko predanje i srpske junačke, epske tradicije, imali su posebno značajan uticaj na srpske ideologe iz epohe romantizma, naročito one koji su se okupljali u Ujedinjenoj omladini srpskoj. Kada je, posle Velike istočne krize 1875-1878, došlo do neuspeha projekta nacionalnog oslobođenja i ujedinjenja, za to su, međutim, optuživani nerealni planovi i naivno oduševljenje romantičara.

Dok su Svetozar Marković i njegovi sledbenici, nosioci potonjeg srpskog radikalizma, socijalizma i demokratizma, zahtevali „realan“ pristup politici i kulturi,  u istoriografiji je sličan uticaj izvršio arhimandrit Ilarion Ruvarac. Njegovi najvažniji sledbenici biće liberalni konzervativci, koje su Srbi zvali „naprednjacima“. Ključne debate, u kojima je napuštana epska slika prošlosti i nastajala srpska kritička istoriografija, slobodna od patriotskih uslovljavanja, vođene su upravo povodom Kosovskog predanja. I srpski realizam se tako, zasnivao na redefinisanju Kosovskog nasleđa.

VEĆ JE JOVAN RAJIĆ tvrdio da su narodne pesme bile beskorisne za istoričare, čiji je glavni zadatak utvrđivanje istine. Sada su, međutim, Ilarion Ruvarac i Ljubomir Kovačević pokazali da kralj Vukašin, uprkos predanju, nije ubio cara Uroša. Kovačević je, takođe, u jednoj opširnoj, učenoj studiji, tvrdio da Vuk Branković nije izdao na Kosovu polju. To je izazvalo burne reakcije i polemike, u kojima je njihov glavni protivnik bio profesor istorije na Velikoj školi, Pantelija Srećković. Započele su 1879, da bi se okončale 1894. dolaskom Ljubomira Kovačevića na mesto Pantelije Srećkovića na velikoškolskoj katedri za nacionalnu istoriju. Na taj način,  dva ključna ogrešenja o Kosovski zavet potisnuta su iz sveta akademskih znanja o prošlosti.

Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

Važno je, međutim, primetiti da novi, akademski, realan pogled na Kosovsko predanje nije poništio, pa ni ublažio srpski nacionalizam. On je sada samo težio tome da bude realan, zasnovan ne na romantičarskom poletu, nego na stvarnosti. Proslava pet stotina godina od Kosovske bitke obeležena je tako da velike sile, Habzburško i Osmansko carstvo pre svih, u tome ne bi našle povod za sukob.  Posle austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, srpska nacionalna politika okrenula se, međutim, upravo ka Kosovu i Staroj Srbiji. Tu politiku je, u njenim glavnim tokovima, osmišljavao i vodio istoričar i pripadnik kritičke škol, Stojan Novaković.  On je, za razliku od Ruvarca, međutim, tvrdio da su narodne tradicije važan istorijski izvor, ali ne za utvrđivanje činjenica o događajima, nego za proučavanje „duhovne fizionomije samih događaja“, „psiholoških osobina“, stanja kolektivne svesti u prošlim epohama.  Ljubomir Kovačević je učestvovao u ratovima 1876-1878, potom i u opremanju i slanju prvih srpskih četničkih jedinica u Staru Srbiju i Makedoniju. U ratu za oslobođenje Kosova i Stare Srbije izgubio je sina jedinca.  Ilarion Ruvarac, sa druge strane, kao lojalan podanik Austrougarske, nije uvek bio imun na inicijative koje su, uoči svečanih obeležavanja datuma iz kosovske tradicije i nacionalne istorije, imale za cilj obuzdavanje srpskog nacionalizma i jačanje austrijskog uticaja.

* * * * * * * * * * * * * *

Pesma Milana Rakića „na gazimestanu“ novi podsticaj

I U DOBA MODERNIZMA, početkom XX veka, Kosovo i Kosovsko predanje našli su se u središtu srpske kulture i politike. Prve podsticaje novim tumačenjima dala je pesma “Na Gazimestanu“ Milana Rakića, konzula Srbije u Prištini i zeta Ljube Kovačevića, objavljena 1907. u elitnom “Srpskom književnom glasniku “ (ponovo štampana u zbirci “Nove pesme”, u okviru ciklusa “Na Kosovu” 1912). Tu se, pored ostalog, naglašavao „žrtveni“ „sveti izvor“, protumačen u patriotskom ključu:

„I danas, kad dođe do poslednjeg boja,
Neozaren starog oreola sjajem,
Ja ću dati život, otadžbino moja,
Znajući šta dajem i zašto ga dajem.“

Važan podsticaj bile su i skulpture dalmatinskog vajara Ivana Meštrovića, predviđene da budu deo njegovog monumentalnog „Vidovdanskog hrama“. One su prepoznavane kao zvanična, umetnička forma Vidovdanske ideje, oko koje se okupljao jugoslovenski omladinski pokret. Vidovdanska ideja, kako ju je nazvala Isidora Sekulić (1911), ili Vidovdanska etika, kako ju je zvao Miloš Đurić (1914), bila je povratak herojskom i „žrtvenom“ u Kosovskom predanju. Vidovdan, kao dan Kosovske bitke, još od doba pojave Vukovih zbirki stekao je, naime, obnovljenu popularnost.  Nova, Vidovdanska ideja, javila se ponajviše među mlađim generacijama, u dobu posle Aneksione krize 1908-1909. i imala je za cilj da srpskoj kulturi, suočenoj sa kolonijalnim ambicijama i ratnim pretnjama Austrougarske, vrati polet i samopouzdanje. Može se reći da je bila srpski odjek vitalizma i herojskog aktivizma, koji su u to vreme propovedali Anri Bergson i Fridrih Niče. Miloš Đurić je „filosofiju Kosova“ tumačio kao „filozofiju feniks-ptice, filozofiju Golgote“, dok je Isidora Sekulić pisala da bi Vidovdanska ideja trebalo da bude „živa i čila svest sokolova i vojnika i kulturnih radnika“ „koja će od nas načiniti bedeme što ne padaju“.

Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

SUOČENA SA RIMOKATOLIČKIM, austrougarskim iskušenjima, uporedivim samo sa nekadašnjom muslimanskom, turskom najezdom, republikanska nacija otkrivala je svoje pravoslavno, zavetno nasleđe. Da se Vidovdanska ideja uoči 1914. nije svodila samo na patriotski „žrtveni“ izvor, „neozaren starog oreola sjajem“, potvrdila je i pojava knjige “Religija Njegoševa” (u časopisu “Delo” 1910, kao knjiga 1911) mladog teologa, čije su se propovedi slušale i čitale sa napregnutom pažnjom - Nikolaja Velimirovića.  Kosovsko predanje i Njegoševo delo tu su ponovo protumačeni u izvornom, hrišćanskom, zavetnom ključu. Po mišljenju tadašnjeg pripadnika “Mlade Bosne” Ive Andrića, Velimirovićeva tumačenja bila su najbliža Njegoševom „hristolikom gledanju na svet“.  Dimitrije Mitrinović, jedan od mladobosanskih ideologa, koji je odušljevljeno pisao o Meštrovićevim skulpturama, docnije će izvršiti značajan uticaj na ideje Nikolaja Velimirovića. Jovan Skerlić, vodeća javna ličnost srpskog i jugoslovenskog pokreta iz doba 1908-1914, sa odobravanjem je pratio kretanja među mladim piscima i umetnicima.

U isto vreme, javnost u Srbiji je uznemireno pratila proces sistematskog proterivanja srpskog stanovništva sa Kosova i Metohije. Privilegovani, muslimanski albanski odmetnici i „muhadžiri“, izbeglice sa područja koja je Srbija oslobodila 1878, u progonima nad Srbima imali su prećutnu podršku turskih vlasti. Islamizacija ovog graničnog područja Osmanskog carstva prema Srbiji dovela je, u periodu od stvaranja Albanske lige 1878. godine do oslobođenja 1912. do promene entičkih odnosa na Kosovu i Metohiji i,  prvi put, do stvaranja albanske većine. „Rat za osvećenje Kosova“, kako je nazivan Prvi balkanski rat (1912), biće, prema svedočenjima savremenika, jedan od najpopularnijih ratova koje su Srbi vodili u XIX i XX veku. Oslobođenje Stare Srbije ulilo je srpskoj i jugoslovenskoj ideji neslućen polet i samopouzdanje i utvrdilo vladajuće krugove u Austrougarskoj u nameri da se sa Srbijom konačno razračunaju.

* * * * * * * * * * * * * *

Sećanje Sarajevskih atentatora na zavet Miloša Obilića

VIDOVDANSKI ATENTAT u Sarajevu umnogome se zasnivao na obrascu Miloševog kosovskog tiranoubistva. Gavrilo Princip, Nedeljko Čabrinović i Trifko Grabež videli su u austrougarskim vojnim manevrima i poseti prestolonaslednika Franca Ferdinanda Sarajevu, baš na Vidovdan, namernu, nacionalnu uvredu. U istrazi su izjavljivali da su hteli da izvrše atentat i pre nego što su saznali za datum posete, ali i da su želeli da se žrtvuju za slobodu svog naroda. Čabrinović je čak tvrdio da je, poput oklevetanog Miloša Obilića, ubistvom tiranina hteo da skine ljagu sa svog imena, budući da su njegov otac i on u Sarajevu bili optuživani da su austrijski doušnici. „Sutra je Vidovdan. sjećaš li se Miloševa zavjeta?“ – pisao je Čabrinović jednom prijatelju, uoči 28. juna 1914.

Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

U svim iskušenjima, od Aneksione krize 1908. do kraja Prvog svetskog rata, guslari su, pesmama o Lazaru, Milošu i Karađorđu, ili novim, tek spevanim, o kralju Petru i njegovim vojvodama, hrabrili Srbe na isti način kao što su to činili u Prvom srpskom ustanku, sto godina ranije.  Kosovsko predanje nije bio bez uticaja na odluke koje su donosile srpske vojne i civilne vlasti u Prvom svetskom ratu, posebno one o odbijanju predaje, napuštanju zemlje i povlačenju preko Crne Gore i Albanije  (1915). Igrom sudbine, u novembru 1915. cela srpska vojska se, u povlačenju, našla na Kosovu polju.

Izvori saopštavaju da su srpske starešine, vojnici i civili bili duboko svesni simbolike ovog događaja i da su se pitali da li će Srbi ponovo, baš na Kosovu polju, izgubiti svoju slobodu. Vojvoda Živojin Mišić bezuspešno je zahtevao da se tu primi odlučujuća bitka sa nadmoćnim neprijateljem. Na Kosovu se odigrao i poslednji, neuspeli pokušaj proboja srpske vojske ka jugu i Saveznicima, poznat kao Kačanički manevar.

DOK SU SRBI prolazili kroz albansko stradanje i krfsku obnovu, Saveznici su, da bi ih ohrabrili da se do kraja bore i na Solunskom frontu, svečano obeležavali Vidovdan.

Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

Pesnik Gilbert Kit Česterton je, u jednoj brošuri britanskog Komiteta za Dan Kosova, štampanoj u 85.000 primeraka, tvrdio da je Kosovska ideja najbolje izražavala duhovne ciljeve Saveznika u Prvom svetskom ratu.

Vidovdanski kult postao je, u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, potom i u Kraljevini Jugoslaviji, deo zvanične kulture. To je bio jedan od razloga neprijateljstva s kojim su ga dočekale hrvatske stranke i Komunistička partija Jugoslavije. I sam Ivan Meštrović, koga je kralj Aleksandar Karađorđević hteo da učini dvorskim umetnikom i čijim je delima ukrašavao prestonicu, prešao je na stranu hrvatskih nacionalista.

Naslovna strana (Radosav Stojanović i Sr.Vikipedija), Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Narodni Muzej, Narona biblioteka Srbije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ Vikipedija...

Beogradski vojni puč i masovne demonstracije od 27. marta 1941, kojim je odbačeno potpisivanje Trojnog pakta sa fašističkim zemljama, bili su, slično Vidovdanskom atentatu, izraz spremnosti na žrtvu da bi se zaslužilo Carstvo nebesko. Srpska pravoslavna crkva pružala je uporan otpor potpisivanju Trojnog pakta. Smatra se da su patrijarh Gavrilo Dožić i vladika Nikolaj Velimirović znali za pripreme puča. Posle prevrata, patrijarh je na radiju održao govor u kome je, pored ostalog, rekao: „Pred našu naciju u ove dane sudba je ponovo postavila pitanje kome će se privoleti carstvu. Jutros u zoru na to pitanje dat je odgovor: privoleli smo se Carstvu nebeskom, tj. carstvu Božjem istine i pravde, narodne sloge i slobode.“

Preporučujemo

Društvo

0 0

VEROLOMNI SUSED SE NE ODRIČE ASPIRACIJA PREMA MAKEDONIJI: Bugarska okupacija Srbije izazvala je demografsku katastrofu

24. 12. 2024. u 10:00

Društvo

0 3

"SANSTEFANSKA AVET" LEBDI NAD BEOGRADOM: Srbija kao pokrovitelj Bugarskog nacionalnog pokreta

24. 12. 2024. u 08:00

Društvo

0 1

VRH PIRAMIDE PRAVDE I PRAVIČNOSTI: Valtazar Bogišić i Marko Miljanov uzidani u temelj naše kulture

17. 12. 2024. u 08:00

Društvo

0 0

VREME KADA JE SUVERENO VLADALO PRAVO JAČEG: Nepostojanje države i potreba za nagonskim zadovoljavanjem pravde

17. 12. 2024. u 10:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije