BORA U "KOŠTANI" PISAO O SVOJOJ RODBINI: Šta krije porodično stablo Borisava Stankovića, jednog od najvećih srpskih pisaca

BEOGRADSKA porodica Živadinović, koja vodi direktno poreklo od Bore Stankovića, jednog od naših najvećih književnika, čuva rodoslov iz kojeg se štošta saznaje o precima slavnog pisca.

Foto Arhiva

Na ovom porodičnom stablu nedavno je primećeno da je piščev pradeda Stanko, rodonačelnik vranjske porodice Stanković, imao rođenog brata Staju, rodonačelnika vranjske porodice Stajić čiji su sinovi Toma, Dimitrije (Mitke) i Arsa upravo trojica braće koje je Bora Stanković ovekovečio u svojoj najčuvenijoj drami "Koštana". Iz ovog iznenađujućeg otkrića proizilazi zaključak da je za prototipove književnih likova u "Koštani" pisac koristio sopstvene dedastričeve.

Zanimljivo je takođe i da je među prvim afirmatorima originalnog dela i snažnog talenta Bore Stankovića, osim Jovana Skerlića, bio i književni kritičar Miodrag Stajić koji je studirao estetiku na Sorboni, po povratku iz Francuske predavao književnost u VII muškoj gimnaziji u Beogradu, a posle Drugog svetskog rata radio kao lektor za srpski jezik i književnost na Univerzitetu u Kembridžu. Miodrag Stajić je bio unuk Mitketa Stajića po čijem liku je nastao glavni junak "Koštane", a Bora mu je, kako sad shvatamo, bio brat od strica.

Porodica Stajić bila je među najznačajnijim i najuticajnijim porodicama starog Vranja u drugoj polovini 19. i prvim decenijama 20. veka. Posebno se ističe Stajin sin Toma Stajić (u "Koštani" nazvan hadži-Toma), imućan trgovac koji je jedno vreme bio narodni i knežev poslanik, kao i predsednik opštine Vranja. Na osnovu njegovog sačuvanog testamenta, zna se da je u Vranju i okolini posedovao veliku porodičnu kuću sa baštama, dućane, vinograde, kafane "Kasina" i "Sloboda", brojne lokale za iznajmljivanje, nekoliko gradskih placeva i zgrada, kao i trgovinske firme u Vranju, Skoplju i Solunu. Od njegovih sedam sinova trojica - Mijalko, Tasa i Velizar su nastavili da se uspešno bave trgovinom; Staja je postao brigadni general Kraljevine Jugoslavije; Milan je završio medicinu i osnovao porodilište u Beogradu; Jordan je medicinu studirao u Gracu, a posle specijalizacije u Beču postao jedan od prvih vojnih hirurga u Srbiji; Janko je jedno vreme bio predsednik opštine Vranja i ostao posebno upamćen kao veliki dobrotvor - školujući veliki broj siromašnih đaka i studenata.

Anastasija i Toma Stajić sa porodicom 1909. godine, Foto Milan Bunuševac, iz porodičnog albuma Branke Nakaniši

Iz više izvora se saznaje da je Bora Stanković često posećivao članove porodice Stajić i provodio vreme sa njima. To u svojim zapisima pominje i Stanislava Kalimandžić, ćerka Mitketa Stajića, glavnog junaka iz "Koštane", koja opisuje svog oca tačno onako kako ga je i Bora opisao u svom delu. O velikoj Borinoj bliskosti sa Stajićima takođe detaljno svedoči Rista Simonović Gočoban - advokat, novinar, pisac, prvi direktor Istorijskog arhiva u Vranju i autor knjiga "Život i književno delo Borisava Stankovića" i "Društvena istorija Vranja". Simonović piše da je Bora pohađao gimnaziju u odeljenju sa Milanom Stajićem sa kojim je bio "nerazdvojan i u dobru i u zlu", da su mu Milan i njegov otac Toma Stajić pružali finansijsku pomoć, da je kao gost u kući Stajića često ostajao i po nekoliko dana ili nedelja, te da je delovalo "kao da su on i Milan braća". Gočoban nije znao da su dvojica drugara zaista bila u srodstvu, ali premda istog godišta, nisu bili braća, već je Milan Bori bio stric (Milanov otac Toma i Borin deda Ilija bili su braća od rođenih stričeva). Zanimljivo je pomenuti i da je Desanka Stanković Živadinović, jedna od tri ćerke Bore Stankovića, sa svojim suprugom u Beogradu podigla kuću u ondašnjoj Venizelosovoj ulici (danas Čarlija Čaplina), nekoliko brojeva udaljenu od kuće Milana Stajića. U istoj ulici su se nalazile i kuće Milanovog brata Staje i potomaka Mitketa Stajića.

U Vranju, gde se veruje da "od krv voda ne biva", posvećivanje velike pažnje familiji tradicionalno se prenosi s kolena na koleno. Ova tema je detaljno obrađena u naučnoj studiji etnologa Jadranke Đorđević "Srodnički odnosi u Vranju", objavljene 2000. godine.

Autorka zaključuje da u Vranju postoji "proširena porodica" odnosno da se rođaci do petog kolena (računajući generacije do zajedničkog pretka) smatraju bliskim rodom. U slučaju Bore i onih Stajića sa kojima se družio, radi se o trećem i četvrtom kolenu. Ove "proširene porodice" su, po mišljenju Jadranke Đorđević, izraz socio-ekonomskih i kulturnih prilika u ovom kraju, a njihov osnovni razlog postojanja je pružanje srodničke solidarnosti, odnosno pomoći, tamo gde je potrebna. Imajući ovo u vidu, potpuno je razumljiva Borina bliskost sa Stajićima kao rodbinom, a jasan je i njihov zaštitnički odnos prema Bori koji je živeo u oskudici sa svojom babom Zlatom, ostavši bez oca i majke u ranom detinjstvu.

Sedmi razred gimnazije, Bora sedi na podu prvi sleva, 1895 , Foto "Društvena istorija Vranja"

Novospoznati podatak da je Bora Stanković u "Koštani" pisao o svojoj rodbini podstakao nas je da ispitamo da li je u pitanju presedan u njegovom stvaralaštvu. Zaključak je da nije. U nedovršenoj drami "Jovče" on piše o svom deda-stricu, a u pripovetki "Stari dani" opisuje proslavljanje Aranđelovdana kod tetke Jelisavete (Jovčine ćerke) i teče Jovana Mihajlovića Marganca (i to tako detaljno da bi njegov opis mogao da se transponuje u neki etnološki zapis), pominjući po pravom imenu mnoge članove porodice. Takođe, Bora je u životnoj sudbini Tašane iz stare vranjske porodice Bunuševac našao uzor za glavnu junakinju svoje pripovetke "Tašana", a budući da su Stajići bili orođeni sa Bunuševcima, Bora je i sa njima bio u indirektom srodstvu (čime bi ujedno bila objašnjena porodična predanja potomaka Bunuševaca o povremenim posetama Bore Stankovića njihovim precima).

Foto promo

Najzad Rista Simonović Gočoban u "Drušvenoj istoriji Vranja" (objavljenoj posle smrti autora 2013. godine) iznosi svoje ubeđenje da je u nastajanju svog najčuvenijeg dela "Nečista krv", bisera srpske književnosti, Bora takođe nalazio inspiraciju u porodici Stajić, ali ne u fabuli i događajima, već u opisima atmosfere, izobilja, luksuza i orijentalne egzotike u kući bogate trgovačke porodice u kojoj se, kako kaže Simonović, Bora iz prve ruke susreo sa efendijama i lepim ženama i izbliza upoznao njihov način života i ponašanje. Sve u svemu, deluje da je vreme koje je Bora tokom svoje rane mladosti provodio sa rođacima u Vranju stvorilo u njemu kapital uspomena i sećanja na patrijarhalni svet starog Vranja, prožet osećanjima istočnjačke čulnosti i fatalizma i čvrste vezanosti za tradiciju, iz kojih je potom doživotno crpeo inspiraciju za svoje stvaralaštvo.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije