SVESNO ZAMAGLJUJU SRPSKE KTITORE, VLADARE I SVECE: Nebriga o nemanjićkim svetinjama u Severnoj Makedoniji pomaže njihovom osmišljenom prisvajanju

PONOVLjENI nedavni napad i teško vandalsko skrnavljenje Crkve Presvete Bogorodice manastirskog kompleksa Matejče, zadužbine Nemanjića iz 14. veka, na obroncima Skopske Crne gore, nadomak Kumanova, po ko zna koji put aktuelizuje hronične probleme zaštite srednjovekovnih nemanjićkih svetinja u Republici Severnoj Makedoniji (RSM).

Foto: M. Stančić

Uprkos činjenici da broj registrovanih srednjovekovnih spomenika kulture u Severnoj Makedoniji nije precizno definisan u objedinjenom registru, prema dostupnim podacima iz dosadašnjih istraživanja registrovano je 707 crkava. Tu svakako nisu ubeleženi svi spomenici kulture, a surova je istina da ni veliki broj značajnih objekata nije pod odgovarajućom zaštitom.

Ocene su to i iz naučnih istraživanja među kojima su nesumnjivo i podaci koje je godinama predano i posvećeno prikupila dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu. Pitali smo je koje su to srednjovekovne svetinje u Severnoj Makedoniji na posebnom udaru?

- Nemanjićke zadužbine, kao što se nedavno pokazalo vandalskim napadom na Manastir Matejče, zvanično - kulturno dobro pod zaštitom države u opasnosti, trpe različite atake, a sve to u uslovima zapuštenosti i neadekvatne zaštite. Uz sve to prisutno je i svesno izostavljanja istorijskih činjenica - ocenila je Ćirićeva za "Novosti".

Foto: M. Stančić

Dakle, kako kaže, nije samo pitanje fizičkog skrnavljenja, već i namernog ignorisanja srpskih ktitora koji su te svetinje podigli.

- Iako pripadaju vizantijskom kulturnom krugu, veoma je važno naglasiti da su ih gradili srpski kraljevi i vlastela. Manastir Presvete Bogorodice u Matejču, jedna od tih svetinja, pod zaštitom je države prema Zakonu o zaštiti kulturnog nasleđa RSM. Prethodni, kao i nedavni vandalski napad na ovaj manastir je ozbiljno kršenje ovog zakona, kao i međunarodnih konvencija koje je RSM ratifikovala u cilju zaštite kulturne baštine - podseća Ćirićeva i dodaje da je na osnovu tih zakonskih odredaba "jasno da nedavni vandalski čin ugrožava ne samo fizički integritet manastira Presvete Bogorodice u Matejču, već i njegov istorijski, umetnički i duhovni značaj".

Sve to ukazuje na ozbiljnu potrebu neminovno prave zaštite i primenu odlučnih mera za očuvanje ovog kulturnog blaga.

Ćirićeva naglašava i da je, uz Matejče, problematično i stanje fresaka u zadužbini kralja Milutina u Starom Nagoričinu. Međutim ovo je poznata zadužbina i o njoj se neretko govori, dok su mnoge crkve ostale u senci usled nedovoljnog poznavanja naše istorije, kao i istorije vezane za ktitorsku delatnost srpske vlastele.

- Veoma su ugrožene freske u zadužbini vlastelinke Danice i njenih sinova Dmitra i Bojka, u Crkvi Svetog Nikole u Ljubotenu u skopskoj opštini Butel. Na severnom zidu su portreti kralja Dušana, kraljice Jelene i njihovog sina Uroša. Freske u celoj crkvi bi trebalo očistiti adekvatno, jer su već poprimile okerast podton. Osim toga, glavna manastirska crkva Svetog Atanasija Aleksandrijskog i Svetog kneza Lazara Srpskog, poznatija i kao Nova Lazarica, u manastiru Lešak, podignuta je od 1924. do 1934, a freskopisana je 1936. Albanski teroristi su je minirali i uništili 21. avgusta 2001, a obnovljena je četiri godine kasnije donacijama EU. Od tada je, međutim, hram posvećen samo Svetom Atanasiju, a ime kneza Lazara se ni ne pominje. Štaviše, na "Vikipediji" na makedonskom jeziku piše da se pre rušenja, na ulaznom portalu, uz Svetog Atanasija nalazila "bezimena freska". Kult kneza Lazara pretrpeo je svojevrsno brisanje memorije - dodaje Ćirićeva.

Foto: Jasmina S. Ćirić

Svetinje ne moraju nužno da budu skrnavljene fizički, sli su zapuštene, a neretko to prati i svesno zamagljivanje tragova ktitora. Sve kao da je prepušteno "vremenskom otuđenju".

- Uprkos mnogim izvorima prvog reda u poveljama kralja Milutina, naročito poveljama kralja i cara Dušana, zatim ktitorskim natpisima na freskama i portalima koji ukazuju na Srbe graditelje zadužbina, često se o crkvama 14. veka u RSM govori kroz prizmu vizantijsko-romejskog narativa - navodi naša sagovornica. - To je još jedan primer zamagljivanja kompleksnosti istorijske istine i svojevrsnog poricanja srpskog doprinosa kulturnoj baštini koja je sačuvana u RSM. Ovakvi narativi narušavaju autentičnost i kompleksnost istorijskog konteksta, posebno ako govorimo o 14. veku i vremenu kada su srpski kraljevi i vlastela podizali zadužbine na teritoriji današnje Makedonije. Mi se danas suočavamo sa fenomenom da slučajni posetilac u Ohridu, ili nekom drugom gradu u RSM gde postoje sačuvane srpske zadužbine, jednostavno neće uspeti da pronađe adekvatne podatke na licu mesta.

Foto: M. Stančić

Čitav niz crkava koje su vrhunski domet vlasteoske umetnosti Srba u srednjem veku, kako kaže, ostaje nepoznat široj javnosti ne samo u umetničkom, već u istorijskom smislu. Takve crkve iako su eventualno ušle u poznati projekt Monitoringa pravoslavnog nasleđa, jednostavno postaju deo narativa koji se u javnom diskursu vezuje za vizantijski kulturni stratum ili, kako je to poslednjih godina postalo pomodno, a to je uopštavanje vezano za pravoslavno kulturno nasleđe. Otuda su neretko u prošlosti i uništavani natpisi, naročito ukoliko su sadržali epitet "srpski", što se dogodilo u Psači ili recimo brisanje epiteta "srpski" uz fresku Svetog Save u Hramu Svetog Atanasija u selu Žurče kod Demir Hisara. To je primer istorijskog redukcionizma, kojem nažalost svedočimo u nauci.

Neoboriva je činjenica, ipak, da je izgradnjom crkava upravo želja vladara ili ktitora bila da hramovi budu darovani ili Hilandaru ili hilandarskom pirgu Hrusija. Teritorijalno gledano, većina hramova u RSM, ako su obnovljeni u njihovo vreme ili ih je izgradio neki srpski vlastelin, jesu metosi Hilandara. Tako je vlastelin Karba "sam svojim rukama" izgradio Crkvu Svete Petke na Bregalnici 1334, a sa vinogradom, njivama i livadama poklonio ju je Hilandaru kralj Dušan.

Foto: M. Stančić

- Mi ne znamo, na primer, ko je vlastelinka Borišica koja je podigla Bogorodičinu crkvu poviše Skoplja 1303, ali znamo da je taj hram pripadao hilandarskom pirgu Hrusija. Ljuboten, zadužbina vlastelinke Danice sa sinovima Dmitrom, gospodarom Zvečana, i Bojkom, gospodarom Matke. Tu je i crkva Svetog Đorđa - Pološko, zadužbina vlastelinka Jovana Dragušina, brata od tetke cara Dušana. Dragušin je naslikan u crkvi, a iznad njega je i portret cara Dušana sa caricom Jelenom. Crkva Svetog Stefana u selu Konče zadužbina je velikog vojvode Nikole Stanjevića, a i ona je darovana Hilandaru. Potvrda toga je čuvena predstava na zapadnoj strani severoistočnog stupca uz oltarsku pregradu gde je Bogorodica Strasna jedina sačuvana sa epitetom Hilandarina. I, naravno, Crkva Svetog Nikole u Psači, zadužbina vlastelina Vlatka sa knezom Paskačem. Potpisan je kao "sevastokrator sve srpske zemlje" - objašnjava Ćirićeva. 

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije