Dučeovo čedo Pavelić

POKRAJINSKI komitet KP Hrvatske za Dalmaciju, preko komunističkog lista „Naš izvještaj“, upoznao je „narod Dalmacije s izdajničkom ulogom tzv. Srpskog komiteta u Splitu“, koji su među ostalima sačinjavali Urukalo, Jevđević, Buić, Grđić i drugi“, i koji se „složio s italijanskim okupatorskim vlastima u tome da će pomoći okupatorima da ‘umire’ srpski živalj u Bosni, Lici i ostalim hrvatskim krajevima, ako Talijani okupiraju te krajeve“, piše u Kronologija Splita 1941-1945, Institut za historiju radničkog pokreta Dalmacije, Split, 1979.

Ne treba zaboraviti da je Musolinijev fašizam u svojoj početnoj fazi nastojao podmuklo izazvati što jači raskol između Hrvata i Srba, kako bi lakše razbio i okupirao prostor Kraljevine Jugoslavije. Ideolozi i čelnici ravnogorskog pokreta znali su za takva fašistička stremljenja, pa su nastojali da iskoriste italijansku vlast u Dalmaciji za spas izbeglog srpskog stanovništva od hrvatskog pokolja.

Četnički ravnogorski pokret je upozorio da nema iste ciljeve kao italijanski: „Prvo, fašistički Rim nastojava da zauvek zavadi Srbe i Hrvate. Mada je poznati talijanski novinar Virgino Gajda u Giornale d’Italia septembra prošle godine, povodom rođendana kralja Petra II, sa zadovoljstvom konstatovao da je stvoren jaz između Srba i Hrvata, ipak izgleda da Rim smatra da ovaj jaz još nije dovoljno veliki.

Drugo, fašističkom Rimu nije dovoljno primorskih krajeva koje je anektirao, već, prema pouzdanim obaveštenjima, cilja i na čisto srpske krajeve u Bosni, Hercegovini i Dalmaciji. Pored ovoga, talijanske vlasti nama ne veruju, mi imamo još manje razloga da njima verujemo... Međutim, možemo biti sigurni da postoji veliko nezadovoljstvo Rima prema Pavelićevoj Ustaškoj državi. Pavelić je čedo Rima, ali ovo čedo je, čim je stalo na svoje noge, napustilo očevu radnju i otpočelo da radi za konkurentsku firmu. Drugim rečima, Pavelić je u Zagrebu eksponent Berlina, a ne Rima. Naravno, Talijani rade potajno protiv ustaša, jer ne treba zaboraviti, da između Rima i Pavelićeve mizerije od države postoji ugovor o ‘iskrenoj savezničkoj saradnji’!“

Dakle, srpska četnička linija u Dalmaciji, predvođena Ilijom Trifunovićem - Birčaninom, donekle prihvata Italijane kao nužno zlo u uslovima pokolja srpskog naroda. Glavni ideolozi Birčaninove srpske četničke linije bili su književnici Đuro Vilović i Silvije Alfirević, koji se otvoreno vraćaju svom predačkom srpstvu (poticali su iz starih dalmatinskih srpsko-katoličkih porodica), kao i srpski pravoslavni proto Sergije Urukalo.

U jesen 1942, zbog spasa srpskog naroda od pokolja, major rimokatolik Marin Stude (Hrvat) s kapetanom Vojmilom Alfirevićem i potporučnikom Matom Amatom, pristupio je Birčaninovoj ideji o stvaranju Jugoslovenske legije, u koju su oni ušli kao hrvatski četnici. „Sva trojica i skoro 90 odsto prve čete krenuli su u četničke redove kao - pravoslavni“ - tvrdio je književnik Vilović. Prema pouzdanim izvorima, te 1942. više od 70 dalmatinskih rimokatolika Hrvata (uglavnom Splićana, Makarana, Šibenčana, Hvarana) otišlo je u Knin da se bore u jedinicama vojvode Đujića protiv ustaških pogroma.

Ne treba zaboraviti na činjenicu da je u Splitu bio povelik broj jugoslovenskih četnika (i Sokola), koji su bili istaknuti intelektualci - krem splitskog građanstva. Dovoljno je navesti malo poznati podatak da je u jednom navratu njih pedesetak iz Splita otišlo u Slobodnu srpsku planinu Dinaru, i priključili se Dinarskoj četničkoj jedinici. U januaru 1942, pomoću aktivnih oficira iz Splita, formirano je pet četničkih pukova od po dva bataljona i dva četnička odreda, što je zajedno u početku činilo Dinarsku diviziju.

S druge strane, tokom rata jugoslovenski nacionalista - književnik Bartulović, održavao je veze s izbegličkom vladom u Kairu i Londonu, preko britanskih agenata kao i s Jugoslavenskom vojskom u otadžbini. Postoje indicije da je i sam Birčanin kao jugoslovenski nacionalista došao u Split prema nalozima britanskih obavještajnih službi. Naime, jugoslovenski nacionalisti u Splitu došli su preko vladinih i britanskih kanala u dodir sa specijalnim agentom britanske i jugoslovenske vlade, poručnikom Jugoslovenske kraljevske vojske Slovencem Stanislavom Rapotecom, koji je u Split stigao 3. februara 1942. godine.

On je na spektakularan način 16. januara 1942. stigao podmornicom na Mljet preko britanske službe za naročite zadatke (S.O.E) i Komande jugoslavenskih trupa na Srednjem istoku. Rapotec je potom u Splitu uspostavio kontakt s ravnogorskim vojvodom Ilijom Trifunovićem - Birčaninom, Nikom Bartulovićem, Dankom Anđelinovićem, Jurom Arnerićem i s drugim jugoslovenskim nacionalistima, ali i s predstavnicima Samostalne demokratske stranke i Mačekove Hrvatske seljačke stranke.

Rapotec je dobio zadatak da ispita „mogućnost desanta u Dalmaciji, ako u proleće Sovjeti uspiju potući Nemce“. U izveštaju obaveštajca NOP, iz sredine februara 1942, navodi se da je Draža Mihailović, koji se u to vreme nalazio u Istočnoj Bosni, trebalo da za ovo vreme „sredi i okupi četnike“, kako bi sa njima „prihvatio“ (Rapotecov izraz) taj desant.

(Nastaviće se)