Rušenje i skrnavljenje hramova; Na crkvenim pečatima u Crnoj Gori stavljani su krst i petokraka

NAKON hapšenja i osude mitropolita Arsenija, Mitropolija crnogorsko-primorska opet je ostala bez svog arhijereja. Poslova administratora u Mitropoliji prihvatio se tadašnji patrijarh srpski Vikentije. A posle njegove naprasne smrti 1958. godine, poslovi administratora povereni su tadašnjem episkopu raško-prizrenskom Pavlu, kasnije patrijarhu srpskom. Vladika Pavle, revnosno obavljajući svoju službu i poverenu duačuvajući kanonski poredak. Ali, onima koji su hteli da i dalje imaju uticaja na crkveni život u Crnoj Gori to nije bilo po volji, pa su preko Verske komisije žalbe upućivane tada tek izabranom, zauzimanjem države, patrijarhu Germanu. Zato vladika Pavle nije mogao dugo da se zadrži u tadašnjoj Crnoj Gori. Umesto njega, u maju 1959. godine, došao je vikarni episkop Andrej (Frušić).

Tražila se pogodna ličnost, koja bi bila prihvatljiva za vlasti u Crnoj Gori, a koja bi u tako teškim prilikama mogla da rukovodi Crkvom na ovom području. Izbor je pao na nekadašnjeg parohijskog sveštenika Tomu Dajkovića, koji je učestvovao u balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu, kao vojnik crnogorske vojske. Nakon monašenja, otac Tomo dobio je novo, monaško ime Danilo.

ZA MITROPOLITA crnogorsko-primorskog hirotonisan je 24. juna 1961. godine u Sabornoj crkvi u Beogradu. Mitropolit Danilo odmah se sreo s mnogim problemima. Pritom nastojao je, koliko se može, da održava tolerantan odnos sa državnim vlastima. Jedinstvo Srpske pravoslavne crkve bilo mu je nešto što se podrazumeva i oko čega nema nikakvog razgovora. Koliko je mogao, sredio je prilike u Mitropoliji crnogorsko-primorskoj, i usput obnovio izvestan broj hramova.

Neki hramovi ostali su još od rata neobnovljeni, a mnogi su u međuvremenu namerno prepuštani urušavanju, rušenju i skrnavljenju. O devastiranju crkvene imovine ponekad bi se ponešto napisalo i u državnoj štampi. Ali, odgovornost za to nije pripisivana državnim vlastima i partijskim strukturama - koje su doprinele da se stvori ambijent u kojem je moguće da se tako nešto dešava - nego je to pripisivano isključivo nesavesnim pojedincima.

CRNOGORSKI dnevni list Pobjeda 17. avgusta 1958. godine objavljuje tekst "Volovi u crkvi", o skrnavljenju crkve na Ružici na Sinjajevini. Uz tekst je data i fotografija, na kojoj se vide volovi u hramu. U istom listu 21. juna 1959. godine objavljen je tekst Zage Berkuljan "Liči to ponekad na Sizifov posao", u kojem se argumentovano govori o bezobzirnom skrnavljenju dvorske crkve na Ćipuru u Cetinju i manastira Podmaine kod Budve.

Predočava se da su na dvorskoj crkvi u Cetinju sva prozorska stakla polupana, da je crkveni polijelej poslužio kao zgodna meta za gađanje iz vazdušnih pušaka, takođe i da je mnogo drugog vrednog inventara porazbijano; kamenica u crkvi na gomile ima. Pored toga, hram je postao sklonište raznih kockarskih grupa, koje se u njega uvuku kroz prozor, a onda po njemu vršljaju. Ukazuje se i na poznati mlin Crnojevića, u blizini cetinjskog manastira, koji je nekolio meseci ranije restauriran, ali je potom pretvoren u svratište za svršavanje fizioloških potreba. Takođe, skreće se pažnja da je stoka i dalje ostala smeštena u manastiru Podmaine kod Budve.

NISU to, nažalost, jedini slučajevi da je u svetinje smeštana stoka. Istoričar Predrag Vukić tim povodom 2002. godine piše: "U mnoge seoske crkve širom Crne Gore mjesni seljani su utjerivali stoku, o čemu su sačuvana živa sjećanja savremenika. Ovakav običaj koji se raširio i uveliko praktikovao širom Crne Gore, državne vlasti su prećutno tolerisale i odobravale, ne suzbijajući ga uopšte, jer je išao u prilog njenom političkom cilju `postepenog odumiranja religije`."

Drastično je smanjen broj hramova u kojima je mogla da se služi Služba Božja u Crnoj Gori. Mitropolit Danilo, u maju 1962. godine, podnoseći Svetom arhijerejskom sinodu SPC godišnji izveštaj svoje eparhije za 1961. godinu (u prvoj godini njegove arhipastirske dužnosti), piše: "U eparhiji ima 615 parohijskih i filijalnih crkava i 27 manastira matičnih i metoha. Od ovoga broja nema ni 100 hramova za koje bi se moglo reći da su sposobni za bogosluženje.

IMA ih i takvih gdje je za vrijeme rata izgorelo ili uništeno sve što se nalazilo u unutrašnjosti hrama, pa to danas više liči na sve drugo nego na hram - Dom Božji. Ima slučajeva gdje su pripadnici hrama mjesto da ga oprave nastojali da ga što više unište, a najveći dio je onih koje su rat i zub vremena onesposobili za svaku upotrebu. Apelovali smo na vjernike za prikupljanje dobrovoljnih priloga i svojom radnom snagom oprave svoje zapuštene hramove i ponegdje se imalo uspjeha."

POSEBAN vid ugrožavanja crkvene imovine, duhovno-kulturne baštine srpskog naroda, u Jugoslaviji, bile su državne odluke i namere da se grade hidroenergetski sistemi baš u neposrednoj blizini nekih od najznačajnijih i najstarijih srpskih manastira i crkava. Tako je bilo i u Crnoj Gori.

Manastir Kosijerevo (podignut u prvoj polovini XIV veka), radi izgradnje veštačkog Bilećkog jezera 1966. godine premešten je sa prvobitne lokacije (na levoj obali Trebišnjice) u Petroviće (Banjani), 40 km od Nikšića. Izmeštanje manastira obavljeno je u organizaciji Mitropolije crnogorsko-primorske.

Državne vlasti u Crnoj Gori potom su donele odluku da se radi gradnje hidrocentrale Mratinje potopi manastir Piva iz XVI veka, neobaveštavajući o tome nadležne crkvene organe. Kada je za to saznao, mitropolit crnogorsko-primorski Danilo, 5. juna 1966. godine, uputio je pismo Saveznoj komisiji za verska pitanja, moleći da se "učini sve što je moguće, da se manastir Piva sačuva i ostane na mjestu gde je prije četiri vijeka podignut". Od namerene gradnje hidrocentrale nije se odstupalo, već je doneta odluka da se manastir izmesti na drugu lokaciju, oko dva kilometra dalje, u selo Sinjac.

NAMERA je bila da se u Crnoj Gori gradi i hidrocentrala na reci Morači, čime bi bio ugrožen jedan od najpoznatijih manastira na ovom području, srpski srednjovekovni manastir Morača. Tim povodom Sveti arhijerejski sabor je sa svog redovnog godišenjeg zasedanja 1987. godine podneo zahtev "nadležnima" da se odustane od gradnje hidrocentrale, "jer bi to značilo smrt manastira Morače".

Otkad su preuzele upravu nad državom, komunističke vlasti rade na anticrkvenom delovanju i na - obezboženju naroda.

Bilo je slučajeva da se u Crnoj Gori sa crkvenih pečata i štambilja skida patrijaršijski grb, a umesto njega da se stave krst i petokraka, ili samo petokraka.

Pratilo se ko odlazi u crkvu. Pogotovo se nastojalo da se suzbije verska nastava u školama. U tome se uspelo, pa Verska komisija NR Crne Gore u izveštaju o svom radu i o verskim prilikama u ovoj federalnoj jedinici 1958. godine zapisuje: "Vjersku nastavu obavljaju Bogoboj Milošević u Kotoru i Pavle Radunović u Baru i to za vrlo mali broj djece i neredovno, dok ostali sveštenici nemaju sa kim obavljati vjersku nastavu."

NEDOSTATAK SVEŠTENIKA

POSEBAN problem je bio nedostatak svešteničkog kadra. Deca su odvraćana da se upisuju u bogoslovske škole, a oni koji, ipak, završe bogosloviju ili Bogoslovski fakultet odvraćani su od svešteničkog poziva. Pod "obradom" su naročito bili kada odu u vojsku. Mitropolit crnogorsko- primorski Danilo često je molio za ispomoć u svešteničkom kadru. Dok je rukovodio Mitropolijom (1961-1990) bilo je godina kada je mogao da računa samo na 15-16 sveštenika.