Rušenje kapele na Lovćenu: SO Cetinje 1968. donosi odluku o izgradnji NJegoševog mauzoleja

NjEGOŠEVA kapela na Lovćenu bila je simbol Crne Gore. Nalazila se u grbu Crne Gore i u vreme njenog rušenja, pa i posle toga (sve do 1992. godine).

Mitropolit crnogorski Petar II (Petrović Njegoš) 1845. godine podigao je hram na Lovćenu, koji je posvetio svom stricu Svetom Petru Cetinjskom i odredio za svoje večno počivalište. Zavet njegov ispunjen je 1855. godine, kada su mu kosti prenete na Lovćen i sahranjene u ovom hramu.

Kapela na Lovćenu služila je ne samo kao Njegoševo večno počivalište, već i vernicima kao hram za molitvu, gde se od njenog podizanja služila liturgija.

Kada je u Prvom svetskom ratu, 11. januara 1916. Austro-Ugarska osvojila Lovćen, ona je odlučila da na njemu podigne spomenik u slavu svoje pobede i prevlasti na Jadranu. Raspisan je konkurs za model spomenika u "slavu zauzeća ovoga jadranskoga Gibraltara a potomcima na izgled". Na konkurs se javilo 17 umetnika sa više do 100 radova.

OKUPATORSKE vlasti naredile su da se 12. avgusta 1916. izvade Njegoševe kosti i sa Lovćena snesu u Cetinjski manastir. Šest dana kasnije (18. avgusta), "na carev-dan", u Hrvatskom domu u Herceg Novom priređena je izložba prispelih radova na konkurs. Odabran je i nagrađen rad Dubrovčanina Marka Rašice (1883-1963). Spomenik je trebalo da bude, kako je rečeno, "arhitektonsko-kiparske naravi, zidan od belog kamena, sa crvenkastim umecima; da predstavlja genija pobjede i slave".

Ali, dok se spomenik izrađivao, menjao se tok rata. I sam okupator je počeo da uviđa da će rat izgubiti, pa je pokušao da zatre svoj zločin na Jezerskom vrhu. U tom cilju, okupatorske vlasti pokušale su da poprave hram na Lovćenu. Kada je za to saznao, mitropolit Mitrofan Ban uputio je upozorenje okupatorskim vlastima na Cetinju, napominjući da se po crkvenim kanonima "nikakve obnove po crkvama ne mogu učiniti bez sporazuma i blagoslova nadležnog arhijereja".

ZAUZIMANjEM Mitropolije crnogorsko-primorske i Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve, a uz pomoć državnih vlasti Kraljevine SHS, kapela na Lovćenu obnovljena je 1925. godine. Obnovljeni hram, 12. septembra te godine, osveštao je tadašnji mitropolit crnogorsko-primorski Gavrilo, potonji patrijarh srpski. Potom, 21. septembra 1925. Njegoševe kosti su svečano prenete na Lovćen. Nastavilo se sa redovnim bogosluženjem u kapeli, isto onako kako je to bilo i pre njenog razaranja.

Kapela na Lovćenu bila je na meti nasrtaja i u toku Drugog svetskog rata. Pripadnici italijanske okupacione vojske gađali su je iz topova prilikom svojih vojnih vežbi. Crkva je oštećena. Videvši kako je to izazvalo veliko ogorčenje kod naroda, italijanske vojne vlasti na Cetinju odmah su se javno izvinile. Njihovo izvinjenje objavljeno je 14. aprila 1942. godine u Glasu Crnogorca, koji je tada izlazio na Cetinju:

"VOJNi ured Guvernerstva Crne Gore u Cetinju objavljuje sledeće objašnjenje: U varoši kruži glas da je artiljerija juče razorila grobnicu Vladike Rada. Ovaj glas, međutim, odgovara istini samo utoliko što je jedno zalutalo artiljerijsko tane palo blizu grobnice Vladike Rada. Grobnica nije razorena, te se može dobro vidjeti takođe i iz samog Cetinja. Nije isključeno da je tane moglo prouzrokovati izvjesnu štetu. U svakom slučaju radi se tu samo o nesrećnom slučaju, koji je nemio ne samo Crnogorcima, nego i Italijanima, koji gaje kult herojskih uspomena i svetim tradicijama svakog naroda. Šteta koja je slučajno i eventualno zadana grobnici, biće smjesta, nakon što bude ustanovljena, popravljena brigom italijanskih vlasti."

PO ZAVRŠETKU rata, 1951. godine sledio je novi udar na ovaj pravoslavni simbol Crne Gore. Komunističko državno rukovodstvo Crne Gore odlučilo je da na Lovćenu podigne mauzolej Njegošu.

Te godine obeležavana je stogodišnjica Njegoševe smrti. Tim povodom, prethodne godine, obnovljena je ideja da se Njegošu ispred Biljarde na Cetinju podigne spomenik. Odbor za proslavu Njegoševe stogodišnjice obratio se najpoznatijim jugoslovenskim skulptorima s pozivom da ponude idejnu skicu spomenika. Neki od pozvanih su se oglušili na ovaj poziva, a rešenja onih koji su se odazvali nisu prihvaćena, pa je ponovo rapisan konkurs. U stvari, Vlada Crne Gore zatražila je od vajara Ivana Meštrovića, koji se tada nalazio u Americi, da uradi skicu spomenika. Njemu je to ponuđeno zato što je 25 godina ranije već bio izradio skice za Njegošev mauzolej na Lovćenu, a onda i za spomenik u Beogradu.

Radovi započeti 1952. godine, usled nedostatka finansijskih sredstava, morali su zastati.

POŠTO je 1959. godine donet savezni Opšti zakon o zaštiti spomenika kulture, naredne godine u Crnoj Gori donet je republički Zakon o zaštiti spomenika kulture. Na osnovu ovog zakona, Zavod za zaštitu spomenika kulture Crne Gore 7. jula 1961. godine doneo je rešenje kojim je crkva na Lovćenu stavljena pod njegovu zaštitu.

KRAJEM sledeće (1962) godine Sveti arhijerejski sinod obavestio je Komisiju za verska pitanja Saveznog izvršnog veća o "jednodušnom stavu" Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve protiv namere da se na Lovćenu poruši tada postojeći hram i grob u njemu u kome po ostavljenom amanetu počiva telo mitropolita Crne Gore Petra Petrovića - Njegoša.

Izgledalo je da se s tom namerom stalo, ali početkom 1966. godine mitropolit crnogorsko-primorski Danilo izveštava Sinod da je opet aktuelizovana ta namera i da nju državni organi u SR Crnoj Gori iznova razmatraju. Sveti arhijerejski sinod ponovo se obraća Saveznoj verskoj komisiji sa zahtevom za intervenciju "da se poštuje amanet mitropolita Crne Gore Petra Petrovića - Njegoša i da se ne ruši osvećena crkva na njegovom grobu".

Međutim, glas Crkve nije uvažavan. Skupština opštine Cetinje, uz saglasnost republičkih državnih vlasti, 9. decembra 1968. godine donosi odluku da otpočne izgradnja Njegoševog mauzoleja na Lovćenu, uz pomoć dobrovoljnih priloga. Posao je poveren Odboru za podizanje mauzoleja. Konkurs za izvođenje radova na izgradnji mauzoleja raspisan je u listu Politika 19. aprila 1970. godine. Krajnji rok za završetak radova određen je oktobar 1971. godine.

NAJVIŠE crkveno telo i drugi crkveni organi apelovali su da se ne ruši Njegoševa kapela na Lovćenu, već da se mauzoloj, ako već vlasti hoće da ga prave, podigne na drugom mestu. Međutim, Verska komisija Crne Gore, uz saglasnost republičkih državnih vlasti, odgovara Srpskoj crkvi da ona "nema pravo da se meša u samoupravna prava SO Cetinje".

Sveti arhijerejski sinod SPC, 29. aprila 1969. godine, obraća se posebnim pismom predsedniku SFRJ Josipu Brozu Titu, moleći ga da se "uzmu u zaštitu prava i svetinje Srpske pravoslavne crkve". U pismu, koje su svojeručno potpisali patrijarh German i ostala četiri člana Sinoda, još se napominje da je "Srpskoj pravoslavnoj crkvi porušeno dosta crkava i manastira za vreme prošlog (Drugog svetskog) rata, pa i posle rata", i da "sa time treba jednom prestati".

BLAŽO JOVANOVIĆ PIŠE MEŠTROVIĆU

TADAŠNjI predsednik Vlade Crne Gore i najuticajnija ličnost u ovoj republici, Blažo Jovanović lično se obratio pismom Ivanu Meštroviću. U ovom dopisu on sugeriše da spomenik Njegošu, u stvari, treba da bude - mauzolej na Lovćenu. I još kaže: "Taj mauzolej postavili bi na vrhu Lovćena tamo gdje je sada kapelica." Dakle, cilj je rušenje kapele. Umesto hrama da bude mauzolej!