FELJTON - BRITANCI ORGANIZUJU OTPOR SILAMA OSOVINE: Na tlu Jugoslavije sukobljavale su se i obaveštajne službe jedne i druge velike sile

S NEMAČKIM pritiskom na Kraljevinu Jugoslaviju da se prikloni Trojnom paktu, od kasne jeseni 1940. rastao je otpor antifašističkih snaga da se ne prihvati kapitulacija.

Dragiša Cvetković i knez Pavle, Foto "Vikipedija"

Poticao je od opozicionih snaga koje nisu prihvatale spoljnu i unutrašnju politiku kneza Pavla, predstavljajući produžetak borbe iz vremena vlade Milana Stojadinovića i zaključenja sporazuma o stvaranju Banovine Hrvatske, Srpske pravoslavne crkve sa patrijarhom Gavrilom Dožićem na čelu, vojnih krugova, Srpskog kulturnog kluba, istaknutih javnih radnika antifašističke orijentacije, komunista. Otpor protiv pristupanja Osovini imao je svoje uporište u Srbiji, Crnoj Gori i među srpskim narodom.

Otpor se sve jače izražavao sa nemačkim stezanjem Jugoslavije. Pritisak na Jugoslaviju Hitler je kombinovao sa znatnim koncesijama koje nije učinio nijednoj od država koje su ranije prišle Osovini. Iz tog vremena sačuvana je jedna nemačka ocena da se Nemačka prema Jugoslaviji ponašala kao prema „primadoni". Hitleru je bio cilj da izbegne balkansku vojnu kampanju, ako se izuzme pomoć Italiji (plan „Marita") čija je armija zaglibila u ratu sa Grčkom, iz dva razloga: prvo, da ne bi vezivao sebi ruke novom vojnom akcijom protiv Jugoslavije koja je mogla uticati na početak ostvarivanja plana „Barbarosa", to jest napada na SSSR, koji je bio donet decembra 1940, i drugo, kako bi sačuvao celoviti privredni organizam Jugoslavije koji je već uveliko postao ukalkulisani deo nemačke ratne ekonomije. Do kog stepena su išli Hitlerovi ustupci najbolje se može videti iz Hitlerovog prihvatanja ponude Dragiše Cvetkovića novembra 1940. godine da se Jugoslaviji ustupi Solun, ukoliko ga Grčka izgubi. Jugoslovensko  odbacivanje ideje da se posedne Solun dok se Grčka nalazila u ratu protiv Italije, što bi praktično značilo promenu strane u tekućem ratu i napuštanje neutralnosti, nije međutim značilo da se izlazak na Egejsko more nije priželjkivao ukoliko Grčka podlegne. U suštini, radilo se o nemačkom ustupku Srbima, pod formom proširenja teritorijalnih okvira Kraljevine Jugoslavije, jer je izlazak na Egejsko more bio stari istorijski san Srba. Jugoslavija bi se posedanjem ove velike luke osigurala da ona ne dođe u ruke Italije, koja bi mogla zatvoriti i poslednji prolaz Jugoslavije prema jugu.

NEMAČKI pritisak na Jugoslaviju da prekine sa neutralnošću i pređe na stranu Osovine, imao je za uzvrat britanske protivmere da „poslednji balkanski neutralac" - Jugoslavija zauzme antiosovinsku poziciju. Prilaskom Jugoslavije Trojnom paktu olakšala bi se nemačka agresija na Grčku i zadao udarac britanskom ekspedicionom korpusu, uračunavajući izbacivanje Britanaca iz Evrope. Nemačkoj bi time pošlo za rukom da ugrozi britanske imperijalne puteve na Sredozemlju, posebno u istočnom basenu Mediterana. Britanci su oživeli staru zamisao o stvaranju balkanskog fronta od Dardanela do Trsta. Kao što su Nemci formalno Jugoslaviji a praktično Srbima nudili Solun, Britanci su u jeku krize stavljali do znanja da su spremni da posle rata podrže reviziju severozapadnih granica Kraljevine Jugoslavije prema Italiji, zadovoljavajući Slovence i Hrvate kojima su srpske aspiracije prema jugu, Egejskom moru, bile daleke i strane. Jedna i druga velika sila kombinovale su pritisak i ustupke, obećanja i pretnje, pravile vojne i političke računice; stizale su jedna za drugom političke i moralne opomene knezu i vladi; Velika Britanija i SAD, koje su je podržavale u balkanskoj krizi, dramatično su tražile da se vođe Jugoslavije uzdignu iznad dnevne opasnosti i misle na budućnost. Pretnje i pritisak Hitlera sticale su se istovremeno sa porukama engleskog kralja, Vinstona Čerčila i predsednika Franklina Ruzvelta knezu i Dragiši Cvetkoviću.

Britanska politika širenja uticaja u jugoslovenskom prostoru sudarala se sa suprotnom nemačkom politikom. Sem političko-propagandnog odmeravanja, na tlu Jugoslavije sukobljavale su se i moćne obaveštajne službe jedne i druge velike sile. Pojačana je i aktivnost sovjetske vojno-obaveštajne i uopšte obaveštajne mreže, koja je delovala van KPJ, ali i preko pojedinih članova KPJ koji su radili za NKVD, što se u ono vreme smatralo najvećim stepenom poverenja i časti u redovima jugoslovenskih komunista. Uz finansijsku pomoć Kominterne (Dmitrij Manuilski), Josip Broz je uz pomoć Josipa Kopiniča (Vokšin, Vazduh - pseudonimi pod kojima se vodio), njegove pomoćnice - žene Stele (komuniste rodom iz Kavale) i advokata Vladimira Velebita, osnovao zagrebački radio-centar kao obaveštajni punkt za Jugoslaviju, druge balkanske i srednjoevropske zemlje. Josip Broz ostvarivao je vezu s Moskvom i kurirskim putem.

BRITANSKA obaveštajna služba radila je na osvajanju političkog prostora u Jugoslaviji, koristeći političare koji su bili na britanskom platnom spisku: Vjećeslava Vildera iz Samostalne demokratske stranke (SDS), poznatog kao „pan Vilder", koji je uoči pristupanja Jugoslavije Protokolu Trojnog pakta prebegao u Grčku; Miloša Tupanjanina, vođe Saveza zemljoradnika posle odlaska šefa ove stranke Milana Gavrilovića za poslanika Kraljevine Jugoslavije u SSSR, inače od ranije poznatog frankofila i anglofila; vojvode Ilije Trifunovića Birčanina, predsednika „Narodne odbrane". Iz do sada poznatih izvora znamo da je Savez zemljoradnika primao od Britanaca od jula 1940. novčanu subvenciju od 5.000 funti mesečno. Manje subvencije primali su i Narodna odbrana Ilije Trifunovića, Samostalna demokratska stranka (SDS), list „Nova riječ" Vjećeslava Vildera, prvaka samostalaca, te Sokićeva „Pravda". Preko Saveza zemljoradnika Britanci su u Jugoslaviju uvozili oružje iz Grčke, koje je bilo smešteno u centrali Saveza zemljoradnika u Balkanskoj ulici u Beogradu, kao i radio-stanice. Ostvarivane su i veze sa nizom drugih srpskih političara antifašističke orijentacije, kao i delom oficira, naročito iz vazduhoplovstva, među kojima je Britancima bio najbliskiji brigadni general Borivoje Mirković, operativni izvršilac prevrata u noći 26/27. marta 1941. godine.

MEĐU  britanskim obaveštajcima u Jugoslaviji nalazili su se ljudi koji su dugo radeći u Jugoslaviji poznavali istoriju i običaje zemlje, uspostavili poznanstva sa uticajnim privrednicima, političarima, vojnicima. Među njima su se isticali: Bil Bejli, koji je od 1928. radio u Trepči; Duan T. Bil Hadson, južnoafrički inžinjer, zaposlen u podrinjskim rudnicima od 1936. godine; obaveštajci koji su delovali kao dopisnici britanskih listova (Terens Aterton i drugi).  Britanci su koristeći svoje i jugoslovenske novinare, povezane sa njihovim poslanstvom u Beogradu ili obaveštajnom službom, organizovali izlaženje novina sa snažnom antinacističkom orijentacijom.  Obaveštajci Velike Britanije u Jugoslaviji su izvodili ili pripremali diverzije na slovenačkim železnicama, brodovima u Dalmaciji, rušenju Đerdapa da bi se prekinuo transport Nemaca iz balkanskih zemalja, pre svega nafte iz Rumunije (Ploeštija). Zbog ovih aktivnosti u neutralnoj zemlji, Jugoslavija je otkazala boravak Britancu Julijusu Hanau.

Pripremane su sabotaže na mostovima u Beogradu i Mariboru, na železničkoj pruzi i drumovima na pravcu Niš - Caribrod i u Vardarskoj dolini. Britanci su za svoje ljude obezbedili radio-stanice u Sušaku, Ljubljani, Beogradu, Sarajevu, Nišu i Skoplju.

Na tlu Jugoslavije radila je organizacija Intelidžens servisa i SOE ili Uprava za specijalne operacije (Special Operations Executive), kojoj se uoči rata na čelu našao Tomas Masterson. Istovremeno sa ovim aparatom obaveštajne službe, u Jugoslaviji je radio i razgranati aparat Poslanstva i konzularnih organa u Zagrebu, Ljubljani i Skoplju, uključujući i ispostave u Sarajevu i Splitu. Britanci nisu birali sredstva da potpale rat na Balkanu.

ŽRTVOVANjE JUGOSLAVIJE

NEPOSREDNO uoči Aprilskog rata, Britanci su iz razloga vojne celishodnosti i svojih pragmatičnih interesa, praktično odustajali od jugoslovenske celine, preporučujući povlačenje Jugoslovenske vojske iz prostora severno od Save i Dunava i koncentracije celokupnih vojnih snaga na Dunavu radi prijema glavnog nemačkog udara. Britanska politika isključivo se rukovodila težnjom da se Nemcima zapreči put na jug, pri čemu su bili spremni bez i najmanje sentimentalnosti da žrtvuju svakog ko je tome mogao doprineti.

 SUTRA: PREUVELIČANA ULOGA BRITANACA 27. MARTA 

Preporučujemo

Feljton

0 0

FELjTON - LEPEZA ANTISRPsKIH ORGANIZACIJA U ZEMLjI: Sporazum Mačeka i Ćana predviđao je stvarenje personalne unije Italije i Hrvatske

24. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - PROBUĐENA ROMANTIČNA PANSLAVISTIČKA OSEĆANjA: Beograđani su 6. jula 1940. pozdravili dolazak sovjetskog poslanika Viktora Plotnjikova

23. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 1

FELjTON - SOVJETSKI SAVEZ POČINjE DA PODILIZI SLOVENIMA: Uspostavljnje diplomatskih odnosa sa SSSR unelo strepnju među ruskom emigracijom

22. 07. 2024. u 18:00

Feljton

0 0

FELjTON - NAMESNIČKI REŽIM MENjA POLITIKU PREMA MOSKVI: Uloga Rusije u sticanju nezavisnosti bila je duboko urezana u svest srpskog naroda

21. 07. 2024. u 18:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije