FATAMORGANA SRPSKIH POLITIČARA: Jugoslovenska integracija kao pena od piva

POMIRENjE Stjepana Radića sa srpskom monarhijom, prekidanje veza sa ruskim komunizmom i odricanje od republikanskog ideala izazvalo je razočaranje u hrvatskoj opoziciji, ali on je ipak od svoje stranke tada stvorio jedan odlučujući faktor održanja države.

Stjepan Radić i Svetozar Pribićević na mitingu u Dubrovniku, Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

Krleža mu se rugao kako će se seljački "Stipica" znojiti na dvorskim balovima, nevešt pod frakom u plesu sa mladim princezama. Kako srpski radikali 1925. nisu uspeli da stvore stabilnu koaliciju, kralj se opredelio da Radiću da mandat za krpljenje neke vlade. To je bilo kratkog daha, a izbori 1927. nisu pronašli magično rešenje ujedinjenja. Sam Radić je jedanput predlagao kralju Aleksandru da proglasi diktaturu, smiri partijske strasti i privremeno uvede zatišje u kome bi se našlo jedno pravilo za rešenje hrvatskih zahteva.

Država se, umesto parlamentarne demokratije, pretvorila u parlamentarnu anarhiju, ali je još uvek postojala i mogla da funkcioniše i tako. Kriza je udarila kada je delegat Radikalne stranke Puniša Račić u jednoj burnoj parlamentarnoj debati sa govornice ubio Pavla Radića i Đuru Basaričeka i teško ranio Stjepana Radića. Račić je bio srpski unitarista, pre 1914. od kralja Nikole kažnjavan na smrt, na Solunskom procesu 1917. bio svedok optužbe, a u krizi pred 1929. govorio o potrebi pretvaranja Jugoslavije u Veliku Srbiju. Pokušaji (hrvatski istoričar Zvonimir Kulundžić) da se iza ovog ubistva otkriju prsti samog kralja Aleksandra u nauci nisu prihvaćeni. Bio je jedan od najmanje milion balkanskih nacionalnih neurotika, vazda spremnih da umru za svoj narod.

BESMISLENO krvoproliće u Skupštini 20. juna 1928. više je nanelo štete jugoslovenskoj državi nego obezglavljenoj Hrvatskoj seljačkoj stranci. Događaj je izazvao vidljive i nevidljive promene na obe strane - i u držanju Hrvatske seljačke stranke i u jugoslovenskoj državi. Ležeći na samrtnoj postelji, Stjepan Radić je napravio istorijski zaokret koji je postao značajan beočug u razaranju jugoslovenske države 1941. Italijanski službeni predstavnici iz Zagreba su već 24. jula 1928. izvestili Musolinija o sastanku koji je Radić održao sa vođom radikalnog krila hrvatskih nacionalista Antom Pavelićem.

Atentat u Skupštini 1928: Puniša Racić je pucao na vođe Hrvatske , Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

Tom prilikom Radić mu je rekao da "ćemo mi potražiti načina da dobijemo priznanje nezavisne države, a što se tiče Italijana, ja ću se potruditi da nađem neki sporazum. U tome smislu ja zadužujem vas" (Masimo Bucarelli: Mussolini e la Jugoslavia 1922-1939. Rim 2006). Neposredno obaveštavani o ovim unutrašnjim dogovorima vođa hrvatske opozicije, u Rimu su zaključivali da je Radić dao mandat da se buduća nezavisna Hrvatska stavi pod pokroviteljstvo Italije.[...]

Posle tvrdog Radića, novi vođa stranke Vlatko Maček je izgledao mekušac, sklon kancelarijskim sporazumima. Izazivao je sumnju zbog slovenačkog etničkog porekla i još više zbog oca, jugoslovenskog unitariste. Kralju Aleksandru je, zajedno sa vođom Srba iz Hrvatske Pribićevićem, predstavio plan o pretvaranju Jugoslavije u federaciju. U nju bi ulazile Hrvatska (sa Slavonijom i Dalmacijom), Vojvodina, Bosna i Hercegovina, Srbija, Makedonija i Crna Gora. Izostavljanje Stare Srbije, kako se tada nazivaju Kosovo i Metohija, upućuje da su tu umešani i prsti Sitona Votsona iz Londona.

* * * * * * * * * *

Crkveni plot razbija jedinstvo u novoj državi

JUGOSLOVENSKA DRŽAVA je bila stavljena pred nagli i neočekivan izazov institucionalnih promena. Kralj je odbacio hrvatsku, u pozadini i britansku ideju o federaciji, u kojoj bi centralna vlada vodila računa o zajedničkim finansijama, spoljnoj politici i vojsci. U vreme kad i italijanski diplomati izveštavaju da u hrvatskom narodu ne postoji masovna opredeljenost za rušenje jugoslovenske države, kralj je nastojao da nađe neki uverljiv nadomestak federaciji koja ne bi bila početak raspadanja države. U duhu vremena, još ideja o Jugoslovenima kao jedinstvenom narodu nije bila mrtva.

...Posle smrti ranjenog Stjepana Radića, kralj Aleksandar je proglasio ličnu diktaturu.

Uveo je niz mera za ojačavanje centralističkog i unitarnog karaktera države. Zemlja je bila podeljena u banovine (Dravska, Savska, Primorska, Vrbaska, Drinska, Dunavska, Moravska, Zetska i Vardarska, sa izdvajanjem Beograda u posebnu upravu sa Pančevom i Zemunom). Deklaracijom od 4. jula 1930. pokušava se stvoriti pravna osnova za stvaranje jugoslovenske nacije. Jedino je Dravska banovina odgovarala teritoriji slovenačkog naroda. Hrvatska je podeljena na dve banovine, srpska na nekoliko, makedonskoj dodato Kosovo, a muslimani razbijeni u više banovina iako je Sarajevu dat statut prestonog grada banovine. [...]

Atentat u Skupštini 1928: Puniša Racić je pucao na vođe Hrvatske seljačke stranke, Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

NAZIVANjE BANOVINA po rekama i moru je uzeto iz francuske administrativne tradicije, a prvi put je na Balkanu pokušano 1876, kada je turski sultan nameravao da tako sintetizuje svoju osmanlijsku naciju. Sve velike stranke su ostale izolovane od režima diktature, a samo neke su ga osudile. Najgore je prošla Samostalna stranka Svetozara Pribićevića. On se sklonio u politički azil i najviše boravio u Pragu, gde je dobijao pomoć čehoslovačke vlade. Na francuskom jeziku je objavio knjigu protiv kraljeve diktature. Izbegao je savez sa hrvatskom ustaškom emigracijom, koja se pod vođstvom pravnika Ante Pavelića, formira, najpre u mađarskom, a odmah zatim u italijanskom egzilu. Sa jugoslovenskim komunistima je tražio neki jezik podrške, ali je njegov slom dolazio od činjenice da je više imao uverljivih prijatelja van jugoslovenske države, nego u njoj. Njegova pojava sa crnkastom kožom lica u crnom fraku i cilindru na predizbornim tribinama sportskih stadiona doživljavana je kao poseta đavola.

Glavni krivac za parlamentarnu anarhiju umesto poželjne parlamentarne demokratije pred diktaturu 1929. snose srpske političke stranke, koje se nisu otreznile od fatamorgane da je moguće veštački sintetizovati zajedničku naciju Srba i Hrvata, kada je opšte biračko pravo, Vidovdanskim ustavom 1921, Hrvatima po prvi put u istoriji dalo mogućnost da sve katolike na zajedničkom jezičkom području sa Srbima okupi pod kišobran državnog suvereniteta jedinstvene nacije. Religija, kao "vododelnica nacije", tu je vršila jednu prirodnu funkciju okupljanja svog stada u jedinstvenu državu.

Demokratski orijentisan srpski intelektualac bio je poslednji koji će prihvatiti da njegov jezik nije podloga nacionalnog jedinstva, nego crkveni plot koji je to jedinstvo razorio.

LEPO VREME KRALjA ACE

U SVIM oblastima, sem političkih sloboda, banovine su ostvarile određeni progres. Posle jenjavanja ekonomske krize nakon 1933. Jugoslavija je 1918. nasledila 112 bolnica, 1936. ih je imala 198. Slične i bolje proporcije su u prosveti. Banovine su otvarale poljoprivredne škole, pravile rasadnike i ogledna dobra. Selo je napredovalo brže nego što je bio slučaj sa područjima pod austrougarskom vlašću ranije... U duši većine naroda "vreme kralja Ace" je izgledalo lepo.

* * * * * * * * * *

Izbori - stvaranje privida obnove demokratije

NIJEDNA SRPSKA politička stranka nije bila u stanju da formira jedan zajednički, realan i aktivan srpski nacionalni program. U tome je krug iz "mladobosanske generacije" pre 1914, podjednako onaj njegov deo koji se utopio u svetski komunizam, kao i nacionalni deo ispoljen u Demokratskoj stranci i Samostalnoj demokratskoj stranci Svetozara Pribićevića, na duši poneo najveći deo istorijskog greha. Kada je u vreme konjukture, neposredno posle ujedinjenja 1918, izgledalo da se integriše jugoslovenska nacija, hteli su da budu pena na tom pivu. Kad je nakon 1925. počela da se razilazi ta magla i 1929. se razišla, opet su kao prethodnica federalizacije ostali pena na pivu.

Kralj Aleksandar je verovao da će uvođenjem diktature raskrčiti puteve novom talasu integracije jugoslovenske nacije. Preko Svetozara Pribićevića uspeo je da onemogući koaliciju Radikalne i Demokratske stranke i verovao je da će postati glavni politički predstavnik srpskog naroda. Kad obnavlja Ustav 1931 (Septembarski ustav, oktroisani ustav), njegov autoritarni režim nije prestao, Prevaziđen je njegovom pogibijom u Marselju 1934, ali formalno praktikovan do sloma države 1941, barem što se tiče prerogativa vladara u formiranju vlade i ustavnim promenama. Na izborima koji se do 1935. održavaju bez opozicije, stvara se privid obnove demokratije. Dvor je uspeo da oslabi Radikalnu stranku.

Milan Stojadinović, Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

NOVOSTVORENA Jugoslovenska radikalna seljačka demokratija iz 1932. nije sa pozornice istisnula raniji uticaj ni srpske Radikalne, kao ni hrvatske seljačke stranke. Godinu dana potom je promenila naziv u Jugoslovenska nacionalna stranka. Postala je beznačajna snaga koja je za svoju ideologiju uzimala manifest kralja Aleksandra posle proglasa diktature 1929. Prema nazivu lista "Borba", nazivali su, ponekad, njeno vođstvo (Svetislav Hođera) "borbašima". Vrlo brzo se za nju čulo samo u tuđim koalicijama.

Milan sa nemačkim ministrom inostranih poslova fon Nojratom, Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

Smrt kralja Aleksandra u Marselju 9. oktobra 1934. donela je bitne promene u jugoslovenskom i srpskom narodnom razvoju. [...] Vladarsku funkciju je obavljalo troimeno namesništvo sa Pavlom Karađorđevićem, bratom od strica kralja Aleksandra, senatorom i ministrom prosvete Radenkom Stankovićem i banom Savske banovine Ivom Perovićem... Kratkotrajna vlada Bogoljuba Jevtića na izborima 1935. dobila je podršku 60,6% birača. Opoziciju je sačinjavala koalicija Hrvatske seljačke stranke, Srpske demokratske stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije i na izborima dobila 37,32% birača. Od drugih stranaka na izborima 1935. najznačajnija je bila radikalna grupa Dimitrija Ljotića Jugoslovenski narodni pokret - Zbor. Sačinjavao je ujedinjene delove različitih radikalnih desnih grupica, da bi se na kraju sveo u granice srpske stranke koja je uzaludno pokušavala da utopijski jugoslovenski unitarizam ostvari metodima iz okvira fašističke ideologije. Da u tome pokaže uspeh, bila mu je potrebna druga crkva, jer pravoslavlje to ne podržava.

* * * * * * * * * *

"Krvave litije" odgovor na magičnu formulu konkordata

NEKU STABILNOST je unela vlada osnovana na koaliciji Radikalne stranke, Slovenske narodne stranke i Jugoslovenske muslimanske organizacije, koja je formirana 1935, posle krize vlade Bogoljuba Jevtića, izazvane ostavkama ministara i afera oko optužbi za pogibiju kralja Aleksandra. Njen vođa, Milan Stojadinović, bio je sposoban finansijski stručnjak, čija je žena grčkog porekla. Ta koalicija se pretvara u novu stranku Jugoslovensku radikalnu zajednicu. Stabilizovala je državno kormilo za četiri godine i bila, uglavnom, oruđe u rukama princa Pavla.

Sa dolaskom Milana Stojadinovića kao predsednika vlade propadaju ideologija i politička baština kraljeve diktature od 1929. U spoljnoj politici on pokušava da traži neki realan oslonac u sporazumevanju sa fašističkim državama Italijom i Nemačkom.

Saradniku u ministarstvu inostranih dela Ivi Andriću, književniku, objasnio je da optužbe za germanofilstvo ne uzimaju u obzir nuždu, da se rodila nova Nemačka: "Ja moram da budem obazriv prema Nemačkoj, jer neću da sam čekam tu aždaju na Dunavu". [...]

Žandarmerija zaustavlja protest protiv Konkordata, Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

U potrazi za nekom magičnom formulom čvršćeg oslonca u međunarodnim odnosima Milan Stojadinović je potpisao Konkordat sa Vatikanom 25. juna 1935. Tekst ugovora je objavljen godinu dana kasnije. Skupština ga je najpre odbila, pa tesnom većinom prihvatila, nije došao pred Senat i ostao neratifikovan.

MILAN STOJADINOVIĆ je video kakvu snagu ta crkva ima nad katolicima u jugoslovenskoj državi i mislio je da će tom cenom očuvati državno jedinstvo. Grdio je Srpsku crkvu zbog nedoraslih i neobrazovanih episkopa, "a među njima ima i idiota", beleži u svom dnevniku Jovanović Stoimirović. Konkordatu se nije suprotstavljala samo Srpska pravoslavna crkva, nego i celi obrazovani svet, običan seljački narod, Radikalna stranka je bila protiv njega, kao i jugoslovenski masoni. Patrijarh Varnava je za Novu godinu srpsku 1937. u Sabornoj crkvi držao govor protiv konkordata: "Mi smo oslobodili i uredili ovu zemlju da u njoj budemo prezreni i tretirani bez ravnopravnosti. Mi više nećemo da bude tako. Mi smo žrtvovali sve: zastavu, grb... Mi tražimo ravnopravnost.

Inače ću ja položiti glavu svoju za stado svoje". Kad se uskoro razboleo, narod je verovao da su ga katolici otrovali, jer mu je jedna žena u Sremskoj Mitrovici pre toga dala čašu vode.

Episkop Sava Trlajić na „krvavoj litiji“ , Foto Arhiv Jugoslavije, Muzej Jugoslavije, Dokumentacija „Novosti“ i „Borbe“ i Vikipedija ...

Konkordat 1935. je bio više nego uobičajeni sporazum Katoličke crkve sa pojedinim državama pod tim imenom. To je bio pokušaj da se Katoličkoj crkvi prepusti vaspitanje katoličke omladine, postavljanje verskih nastavnika u školama, pravo širenja vere, zakonska obavezu roditelja da se deca u mešovitim brakovima moraju krstiti u katoličkoj veri, a ne roditeljskim sporazumom. Ideološkoj i političkoj mreži Katoličke akcije bi se širom otvarala vrata. Protesti pravoslavnih vernika su izazvali krizu u državi.

Žandarmerija je intervenisala protiv procesija vernika, a po svim varošima su stalno tekle "krvave litije". Zemlja se našla na ivici građanskog rata, kad je u julu 1937. ova kriza dosegla vrhunac.

UZAJAMNA RAZOČARANjA

UPOREDO sa krizom ideologije i politike unitarnog jugoslovenstva, postojala je i pukotina u srpskom nacionalnom jedinstvu. Jedan od vođa Demokratske stranke, Milan Grol u delu "Iskušenje demokratije" beleži da se svuda među Srbima osećalo da stranačka struktura, nasleđena iz prethodnog stoleća, više ne odgovara novim potrebama. Grol veli da su razočaranja dolazila sa obeju strana, "oslobođenih pokrajina u Srbiju i iz Srbije u oslobođene pokrajine. Jedna i druga strana svojim vrednostima u vremenu pred oslobođenjem obećavale su više nego što su posle oslobođenja jedna drugoj dale.

Preporučujemo

Društvo

0 3

MAJSKI NEREDI NA TERAZIJAMA: Politički raskoli i stradanje stranke srasle sa državom

26. 11. 2023. u 07:00

Društvo

0 2

NARODNI POSLANIK POSTAJE OPASNO ZANIMANjE: Sukobi političkih stranaka koje su odredile istoriju moderne Srbije

24. 11. 2023. u 07:00

Društvo

0 3

INAT, MRŽNjA I RASPLAMSAVANjE STRANAČKIH STRASTI: Uspostavljanje predstavničkog sistema i načela podele vlasti

22. 11. 2023. u 12:21

Društvo

0 10

SISTEMATSKO BRISANjE TRAGOVA SRPSKOG POSTOJANjA: Kosmet od trgovine ljudskim organima do preotimanja duhovne baštine

17. 11. 2023. u 07:00

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije