ZABORAVLJANJE ZLOČINA U IME "BRATSTVA I JEDINSTVA": U jugoslovenskoj državi izostala ekonomska i kulturna integracija srpskog naroda

DEMOGRAFSKA struktura srpske populacije doživljava u XX veku značajne promene. One su po mnogo čemu dramatične, do te mere da se može zaključiti da su Srbi narod koji nestaje.

Srbi iz Dalmacije pred odlazak u Vojvodinu

Na tu pojavu utiče mnogo faktora: pre svega ratovi, pa stradanja i ideologije, ali i promena ekonomske i socijalne strukture, stepen prostorne, socijalne i profesionalne pokretljivosti, porast obrazovnog nivoa stanovništva, promene u porodičnoj strukturi domaćinstva, emancipacija srpske žene koja ima posao, karijeru, ekonomsku i pravnu sigurnost i više nije spremna da "permanentno" bude u drugom stanju, promena starosne strukture supružnika (kasno sklapanje brakova).

Po nacionalnom sastavu, stanovništvo jugoslovenske države bilo je izmešano do stepena da ga je bilo nemoguće deliti. U tom konglomeratu naroda i etničkih grupa Srbi su 1921. godine činili 44,57% stanovništva, 1948. 41,51% a 1981. godine 36,30%.

Podaci ubedljivo pokazuju dramatično opadanje broja Srba u ukupnoj populaciji stanovništva Jugoslavije. Taj proces je posebno izražen u decenijama u kojima je svetsko stanovništvo najbrže raslo. U drugoj polovini veka prostor nastanjen srpskim stanovništvom predstavlja zonu "niskog rasta stanovništva" gde stopa rasta ima tendenciju izjednačavanja sa nultom vrednošću. Razloge treba tražiti u izraženom demografskom tanjenju srpskog entiteta, kao i u činjenici da je u jugoslovenskoj državi izostala ekonomska i kulturna integracije srpskog naroda.

Samosvest pripadnika dela srpskog naroda ubrzano je slabila pod uticajem novih političkih i nacionalnih ideologija, nihov nacionalni identitet bivao je sve manje postojan, veze koje su ih spajale sa srpstvom su nestajale, odnarođavanje je dobijalo dramatične razmere. Tome su doprinosili politika i ideologija, posebno u drugoj polovini veka. Slabljenjem veze nacionalne periferije sa srpskim nacionalnim bićem, podsticanjem nacionalne svesti mladih nacija u formiranju (makedonska, 1945), proglašavanjem veštačkih nacija bilo da je njihov identitet nalažen u državnoj tradiciji ili u verskoj posebnosti (crnogorska, 1945; muslimanska, 1971) srpstvo je drobljeno i tanjeno.

Dolazak kolonista u Vojvodinu

U GODINAMA između Prvog i Drugog svetskog rata Kraljevina Jugoslavija je imala veoma visok natalitet za evropske prilike i on se, prosečno, kretao od 32 do 35%. U prvoj polovini pedesetih godina (1950-1954) natalitet srpskog stanovništva neznatno opada i iznosi oko 27%. Krajem osamdesetih godina (1988) natalitet iskazuje znatno opadanje i kreće se između 12-13%.

Evidentno je da je opadanje dramatično, a natalitet na kraju veka gotovo tri puta manji nego na njegovom početku. U istom vremenskom periodu mortalitet je smanjen dva puta, sa 18,5% u 1930. na 9,1% u 1988. godini. Ljudski vek je produžen, a srpski narod postao zdraviji. Prirodni priraštaj srpskog naroda iznosio je u Kraljevini oko 14,5%, da bi u naše vreme jedva dosezao 3-5%.

Dva svetska rata dovela su srpski narod gotovo do demografskog minimuma. "Demografski kolaps" Srbije u Prvom svetskom ratu, iskazan brojkama, značio je oko 1.250.000 poginulih (402.435 vojnika i 845.000 civila), 500.000 invalida sa trajno smanjenim radnim sposobnostima, demografski gubitak (poginuli, nerođeni i radno onesposobljeni) od oko 35% celokupne srpske populacije. Gubici su posebno pogodili muško stanovništvo u najboljem radnom dobu (18-55 godina) koje je pretrpelo gubitak od 62% celokupne populacije (53% poginulih i 9% trajnih invalida).

Takvi gubici bili su ravni zatiranju celog naroda i izazvali su trajne i neregulisane posledice u patrijarhalnom društvu srpskog sela (struktura porodice, podela rada, 22% više ženskog stanovništva i drugo). Višegodišnje ratovanje (1912-1918), ratovi za oslobođenje i ujedinjenje (1912- 1918), kako primećuju istraživači, istrošili su i poslednje rezerve energije, "iscedili" srpski narod, porodili "ratni umor", "onemoćalost", "stagnaciju", prouzrokovali nizove političkih grešaka počinjenih u narednim decenijama. Gubitak čitavih generacija podstakao je negativnu selekciju i stvorio mogućnost da u sve sfere društvenog života uđu manje sposobni.

Dolazak kolonista u Vojvodinu

SRPSKI narod je dao pečat jugoslovenskom ujedinjenju, ali je njegovo prisustvo u političkom, ekonomskom, društvenom i kulturnom životu novonastale države bilo u neskladu sa njegovom državnom tradicijom, političkim iskustvom, brojnošću, kulturnom snagom. Već su građanski intelektualci, a kasnije i istraživači, lucidno primećivali da se on "izgubio u jednom delu jugoslovenskog vremena".

Genocid i stradanje u Drugom svetskom ratu odneli su najmanje 1.000.000 srpskih života, dok su logori i ranjavanja, skupa sa pogibijama, učinili da demografski gubici iznose preko 20% populacije. Rat je podstakao brojne animozitete, sukobio srpski narod sa drugim jugoslovenskim narodima i susedima, podelio ga unutar sebe na pristalice i protivnike fašizma, na simpatizere partizanskog ili četničkog pokreta, zagovornike obnavljanja jugoslovenske države ili njene nepomirljive protivnike.

Osakaćen genocidom, podeljen ideologijom, opterećen iskustvom građanskog rata, srpski narod bio je kažnjen zabranom povratka na etničke prostore sa kojih je potisnut (Kosovo i Metohija), opterećen hipotekom četničke izdaje i velikosrpskog hegemonizma, primoran na ćutanje o genocidu i zaborav zločina u ime "bratstva i jedinstva" i države pomirenja kakva je Jugoslavija nastojala da bude. "Gubitak pamćenja" i osuda na ćutanje bili su, kako primećuju britanske diplomate, najteža kazna.

Tokom XX veka srpski narod doživljava dramatično starenje. Podaci pokazuju da prosečna starosna struktura srpskog društva iznosi 1921. - 27,5 godina, 1981. - 33 godine, danas, verovatno, oko 36 godina. U istom vremenskom periodu procenat učešća omladine u celokupnoj populaciji opada kod srpskog naroda sa 45,3% u 1921. godini na oko 30% danas. Istraživači ukazuju i na pojavu smanjivanja porodice kao i na rast broja domaćinstava sa jednim ili dva člana. Raspad seoske zadruge, čiji se završni procesi odvijaju na srpskom selu dvadesetih godina XX veka, uzrokuje uvećanje broja poljoprivrednih gazdinstava (20%). Porodice su i dalje mnogočlane.

Prema popisu stanovništva iz 1931. godine, u Vrbaskoj banovini, pretežno naseljenoj Srbima, domaćinstvo je prosečno imalo šest članova, u Vardarskoj banovini 5,79, Zetskoj 5,73, Drinskoj 5,65, Moravskoj 5,49 i drugo. Nasuprot stanovništvu Dunavske banovine gde je već u to vreme počela da preovlađuje mala porodica (60% stanovništva živi u porodici sa četiri člana), u Vrbaskoj, Vardarskoj, Drinskoj, Zetskoj banovini gotovo 1/3 stanovništva živela je u porodicama sa sedam i više članova.

Pod uticajem kolektivizacije, industrijalizacije i urbanizacije mala porodica ustalila se posleratnih godina na selu koje je sticalo određene osobine modernosti. Procesi starenja i smanjivanja porodica učinili su da je danas Srbija zemlja staračkih domaćinstava i zemlja jedinaca.

U neposrednoj vezi sa demografskom strukturom srpskog društva je i fenomen prostorne mobilnosti, koji, na momente, dobija oblike dramatičnog pražnjenja etničkog prostora i rezultira pojavom društvene dezorijentacije i gubitkom nacionalnog identiteta. Istraživanja pokazuju da je stanovništvo sela bilo teško pokretno i da se u dve decenije dugom životu Kraljevine Jugoslavije ka gradovima pokrenulo oko 1.000.000 stanovnika.

Preko dve stotine stanovnika srpske nacionalnosti napustilo je jugoslovenski prostor u prvim decenijama XX veka i naselilo se u prekomorske zemlje i razvijene države Evrope. Razlozi emigracija bili su različiti, najčešće ekonomske i političke prirode.

PODACI popisa stanovništva iz 1931. godine govore da je 76,4% celokupnog stanovništva nastavljalo da živi u istoj opštini u kojoj se rodilo, 83,4% u istom srezu, 92,4% u istoj banovini. Organizovanom akcijom države naseljeno je na Kosovu i Metohiji i Vojvodini nekoliko desetina hiljada Srba, ali te kolonizacije nisu bitnije promenile demografsku sliku tih oblasti.

Srpske izbeglice u "Oluji"

Znači, samo je 7,6% stanovništva Kraljevine bilo u prilici da integriše prostor, da putuje, saznaje, upoznaje sunarodnike i ostale narode. Sve je to podsticalo policentričnost srpskog naroda, sužavalo njegove kulturne vidike, onemogućavalo međusobno upoznavanje, prožimanje, kulturnu i nacionalnu integraciju, zatvaralo selo za uticaje sa strane.

Vredna je pažnje i činjenica da je, u dvadesetim godinama XX veka, srpski narod živeo verski i etnički kompaktan na prostoru Srbije (u granicama pre 1912. živi 98,4% Srba) i Crne Gore (84,3%). Srbi su predstavljali apsolutnu većinu stanovništva u Makedoniji, na Kosovu, Metohiji i Sandžaku (50,4%).

U Bosni i Hercegovini, gde su Srbi predstavljali većinsko stanovništvo (43,9%), njihova dominacija bila je izražena u Banjaluci, Bihaću, Bosanskoj Dubici, Bosanskoj Gradiški, Bosanskoj Krupi, Bosanskom Novom, Bosanskom Petrovcu, Bosanskom Grahovu, Glamoču, Jajcu, Ključu, Kotor Varoši, Maglaju, Mrkonjić Gradu, Prijedoru, Prnjavoru, Sanskom Mostu, Tesliću, Bijeljini, Sarajevu, Srebrenici, Višegradu, Vlasenici, Bileći, Gacku, Ljubinju, Nevesinju, Trebinju. Zajedno sa Mađarima i Nemcima, Srbi su u znatnom procentu bili prisutni u Vojvodini (34,4%). U kompaktnim grupama Srbi su živeli u Hrvatskoj i Slavoniji (24,1%) i Dalmaciji (17%). Naseljavali su i predstavljali većinski element u srezovima Osijek, Daruvar, Grubišino Polje, Pakrac, Slatina, Ilok, Šid, Vukovar, Glina, Kostajnica, Dvor na Uni, Vrgin Most, Slunj, Donji Lapac, Gračac, Korenica, Udbina, Benkovac, Knin, opština Skradin i Vrlika.

Na izmaku veka uočljivo je veliko etničko pražnjenje teritorija naseljenih srpskim narodom. Merama represije Srbi su doživeli egzodus iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, gde njihovo prisustvo danas nije statistički značajno. Administrativnim merama (zabrana povratka na ognjišta 1945) i terorom potisnuti su sa Kosova i Metohije gde danas žive u malom procentu (oko 10%). Srbi kao narod nisu priznati u Makedoniji. Od nekadašnje apsolutne većine u 28 srezova (od ukupno 53), danas se njihov broj sveo u Bosni i Hercegovini na ispod 30%. Broj i procenat Srba smanjen je i u njihovoj matičnoj državi (oko 65%).

NASUPROT "tromosti" koja je karakterisala konzervativno i autarhično društvo Kraljevine, u prvim decenijama života u socijalističkoj Jugoslaviji selo je napustilo 9,2 miliona ljudi. U pitanju je pojava koju istraživači s pravom nazivaju "demografski slom sela". Samo je prostorna pokretljivost među Srbima u Srbiji iznosila 3,92 miliona onih koji su se pokrenuli sa svojih ognjišta, od čega je jedan milion stanovnika stigao u Srbiju iz drugih reggublika (26% svih migracija u republici). Podaci iz 1981. godine pokazuju da je migracijska i prostorna pokretljivost između republika zahvatala 44,2% ukupnog stanovništva Jugoslavije.

Srpske izbeglice u "Oluji"

Nacionalnost je u migracijama imala presudnu ulogu, pa se tako iz Bosne i Hercegovine, prvih posleratnih godina, Srbi iseljavaju kao kolonisti (proces je praćen otporom dela srpskog stanovništva). Proces iseljavanja i etničkog pražnjenja Bosne i Hercegovine, kada je srpski entitet u pitanju, nastavljen je i narednih decenija. Prosečno se, u sedamdesetim godinama (1971-1981), iz Bosne i Hercegovine iseljavalo se pet puta više Srba nego što se u nju useljavalo.

PODACI demografa pokazuju da je tokom XX veka stalno prisutan proces srpskog napuštanja teritorije Kosova i Metohije (prema procenama 200.000 u toku Drugog svetskog rata i 200.000 u narednim decenijama). U sedamdesetim godinama (1971-1981) sa Kosova i Metohije se iseljavalo 13 puta više Srba i devet puta više Crnogoraca nego što se tamo naseljavalo. Srbi su u kontinuitetu napuštali i prostor Hrvatske da bi u devedesetim godinama doživeli definitivni egzodus (procenjuje se da je Hrvatsku napustilo preko 400.000 Srba).

Srbija se u čitavom periodu života jugoslovenske države javljala kao najizrazitije migraciono područje. Razlozi migracija bili su egzistencijalne, političke, socijalne i ekonomske prirode. U godinama 1941-1945. prihvatila je oko 400.000 izbeglica (najveći deo je pristigao sa teritorije Nezavisne Države Hrvatske), u periodu 1991-1995. preko 500.000 prognanih, u vremenima mira u njoj je bilo mesta za transporte kolonista, političke izgnanike, ekonomske migrante, inteligenciju koju je privukao profesionalni izazov.

Građanski rat (1941-1945) i ideološki isključiva politika komunističkog pokreta udaljili su trajno od matice i bića srpskog naroda deo njegove intelektualne elite drugačijih ideoloških pogleda. U posleratnim decenijama deo srpske populacije napustio je otadžbinu u potrazi za poslom, u početku privremeno, a zatim trajno se naseljavajući u razvijenim državama Evrope.

Poslednjih godina, usled ratnih uzburkanosti i ekonomske krize, zemlju je, pod utiskom da u izvornoj sredini ne mogu da zadovolje svoje potrebe, napustilo više desetina hiljada obrazovanih mlađih ljudi i vrhunskih stručnjaka i intelektualaca (takozvani odliv mozgova). "Razvejavanje" elite i radnih slojeva stanovištva (više stotina hiljada ljudi) ravno je demografskim gubicima u ratu.

Preporučujemo

Društvo

0 12

MOJ RADENKO JEDINI GLASAO PROTIV CEPANjA SRBIJE: Milutin Mandić o malo poznatim detaljima iz života svog oca - narodnog heroja

16. 02. 2021. u 09:00

Društvo

0 1

LEKSIKON OKOVANE PAMETI: Udar na humor i satiru iz kontrolnog centra u Zagrebu, ispred koga se isprsio dr Stipe Šuvar

29. 01. 2021. u 17:14

Društvo

0 2

VESNIK RASPADA JUGOSLOVENSKE UTOPIJE: Jalove rasprave o marksizmu, etatizmu i samoupravljanju trebalo je zameniti velikosrpskim hegemonizmom

28. 01. 2021. u 12:39

Društvo

0 3

POGREŠNA DIJAGNOZA JUGOSLOVENSKE BOLESTI: U kakvom su odnosu Bela knjiga i secesionistički građanski rat u Hrvatskoj

27. 01. 2021. u 17:14

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije