ARHEOLOZI OTKRILI PREDNEMANJIĆKE SRBE NA VENČACU: Lokalitet Gradina otvara novo poglavlje srpske istorije

OTKRIĆE utvrđenog grada na vrhu šumadijske planine Venčac, pod kojom i na kojoj su živeli Srbi u prednemanjićko doba otvara nepoznato poglavlje srpske istorije.

foto: B. Subašić

Utvrđenje na lokalitetu Gradina koje istražuje ekipa Narodnog muzeja u Aranđelovcu, ne pominje se u sačuvanim istorijskim izvorima, a nalazi se doslovno iznad Dvorina, lokaliteta na padini Venčaca sa ostacima najsevernije Dušanove zadužbine, velike crkve i mitropolitskog ili vladičanskog dvora iz 14. veka, o kojima takođe nema traga u dokumentima preostalih iz tog doba.

Kada se ovim lokalitetima doda treće teme "venčačkog trougla" - Manastir Svetog arhanđela Mihaila, zadužbina despota Đurđa Brankovića u selu Brezovcu u podnožju planine, postaje očigledno da ovaj prostor Srbi nastanjuju veoma dugo i da je on bio veoma važan, iako o njemu nema zapisa u pisanim izvorima.

foto: B. Subašić

- To što o nekim važnim objektima i događajima nema podataka u istorijskim izvorima znači samo da su oni nepotpuni, a ne da objekti i događaji nisu postojali - kaže Vladan Milivojević, kustos-arheolog iz Narodnog muzeja u Aranđelovcu, rukovodilac istraživanja. - U tome i jeste značaj arheologije koja svojim otkrićima popunjava praznine u poznavanju prošlosti. To dokazuje i ovaj utvrđeni grad koji su opasivale zidine duge oko 320 metara na vrhu Mali Venčac, što nam je otkrilo snimanje lidar skenerom.

Utvrđenje je imalo dve faze gradnje i tri perioda naseljavanja.

- U poslednjoj fazi života utvrđenog grada, koju prema dosadašnjim nalazima datiramo na 9. - 10. vek, stanovnici su bili naši preci, Srbi, jer u to vreme više nema dileme koje slovensko pleme živi na ovim prostorima - kaže Milivojević. - Oni su živeli u ravnici pod planinom sve dok nije naišla opasnost zbog koje se sklanjaju na vrh Venčaca i nastanjuju u starijim zidinama o čemu svedoče tragovi drvenih objekata koje podižu unutar grada, karakteristična keramika, ali i kosti divljih svinja koje su im često bile na jelovniku. Otkrića na Venčacu pokazuju nam da Srbi naseljavaju mnogo severnije prostore nego što se do sada mislilo. Arheologija dokazuje da se u srednjem veku vlasti menjaju, ali da je srpsko stanovništvo stalno prisutno.

foto: B. Subašić

Milivojevića smo zatekli na lokalitetu sakrivenim gustom šumom, sa ekipom koja iskopava ulazni deo gradskih zidina podignutih od velikih komada lomljenog kamena povezanih krečnim malterom.

- Prva tvrđava sazidana je u poznoj antici, krajem 4. veka u vreme provale Gota, kada je rimsko stanovništvo iz nizije potražilo spas na vrhu Venčaca - kaže Milivojević. - Ona je potrajala najkasnije do 441. kada je došlo do provale Huna koji su opustošli sve do Niša. Sledeća faza je takozvana ranovizantijska, kada u vreme cara Anastasija ili Justinijana dolazi do obnove ozbiljno oštećenih zidina. Iskopali smo ogromnu kulu iz tog vremena, koja je u stvari nastala preziđivanjem i spajanjem dve manje kule koje su štitile ulaz u grad u vreme pozne antike. Ova tvrđava živi do kraja 6. ili početka 7. veka, kada je ponovo zapustela zbog sledećeg talasa invazija. Prema dosadašnjim nalazima, Srbi se pred opasnošću sklanjaju u zidine u 9. ili 10. veku.

foto: B. Subašić

Od Aranđelovčana se može čuti da je do spektakularnih otkrića na Gradini došlo samo zahvaljujući upornosti i uverenju ljudi iz njihovog muzeja da se ispod guste vegetacije na vrhu Mali Venčac krije veliko naselje.

Milivojević je uz planinare godinama bio jedini redovan posetilac planinske tromeđe atara sela Vrbice, Banje i Brezovac tragajući za ostacima tvrđave koju je prvi put u literaturi pomenuo Feliks Kanic u 19. veku. Veliki putopisac je naveo da se ona nalazila na 675 metara visokom vrhu Venčaca i naveo je njena narodna imena "Bakićevi dvori" ili Bakićevac.

foto: B. Subašić

Utvrđujući trase antičkih puteva kroz današnju Šumadiju, Kanic je pretpostavio da je reč o rimskom utvrđenju koje je imalo zadatak da štiti važnu saobraćajnicu koja je povezivala velike rudnike provincije Gornje Mezije: Rudnik, Kosmaj i Avalu i izlazila na dunavski limes kod Singidunuma.

Na najvišem vrhu Venčaca areholozi su još ranije uočili ostatke grobova iz antičkog perioda, ali od tvrđave nije bilo ni traga. Ali da je ona postojala i u poznijem dobu srednjeg veka ukazivao je u memer uklesan ktitorski natpis nad južnim vratima manstirske crkve u Brezovcu podno Venčaca: "1444. Georgije despot Brankovič Smederevac, ktitor manastira pod krilom grada Venča".

foto: B. Subašić

Milivojević je bio uveren da se utvrđenje nalazilo na prirodno zaštićenom uzvišenju, udaljenom oko 500 metara od najviše tačke planine, koje su sa tri strane opasivale veoma strme litice i imalo je pristup samo sa jedne. Ovaj prostor zarastao u neprohodnu vegetaciju nije bio privlačan istraživačima, osim onima iz Narodnog muzeja u Aranđelovcu. Situacija je počela da se raspliće kada su rudarske mašine probile put, došle na vrh Venčaca i počele da ga "jedu". Kada su udarile na prve grobove sa mnoštvom priloga, arheolozi su nastavili iskopavanja i otkrili nekropolu sa skeletima muškaraca, žena i dece, koji su potvrdili Milivojevićeve pretpostavke da je u blizini utvrđeni grad, a ne samo vojno utvrđenje.

foto: B. Subašić

- Otkrićem nekropole do kojeg je došlo sticajem okolnosti kada je kamenolom naišao na grobove, postalo je jasno da je neophodno pronaći i istraživati naselje u najbližem okruženju - kaže doajen arheologije srpskog srednjovekovlja dr Dejan Radičević sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, stručni konsultant na istraživanju Gradine. - To naselje iz koga su se pokojnici sahranjivali nalazilo se na Malom Venčacu. Ovakav lokalitet u našoj arheologiji do sada nismo imali, iako znamo za promenu naseobinske strukture kada kreću prvi udari seobe naroda, kada stanovništvo koje je stolećima živelo u ravnicama napušta te pozicije i povlači se na obližnja brda i podiže prve bedeme. Materijalni dokazi za taj proces u kontinuitetu od 4. do 10. veka prvi put su sada pronađeni na Venčacu.

foto: B. Subašić

Arheolozima je poznato da je stanovništvo u antičko doba živelo u podnožju Gradine, u selu Banji, tamo gde su izvori tople termalne vode koje su Rimljani naročito voleli. Istraživanja su pokazala da se krajem 4. ili početkom 5. veka oni sele na planinu i podižu ozbiljne bedeme sa visokim kulama.

- Ono što nismo očekivali, a što ova istraživanja svakodnevno otkrivaju jeste višeslojni lokalitet koji je trajao stolećima, što pokazuje značaj ovoga mesta i otvara pitanja kontinuiteta života - kaže dr Radičević. - Poznoantičko utvrđenje je zapustelo u 5. veku ali vrlo rano, već u doba cara Anastasija, imamo obnovu i tvrđava živi tokom 6. veka, da bi ponovo zapustela krajem tog ili početkom 7. stoleća. Potom ponovo imamo zaposedanje te tvrđave verovatno početkom 9. veka, kada se slovensko, srpsko, stanovništvo iz nizije sklanja u zidine na Venčacu najverovatnije zbog bugarske najezde.

Postojala je opasnost da ova izuzetna otkrića nestanu u građevinskom kamenu i zato je posle pronalaska nekropole počela trka sa vremenom da se lokalitet Mali Venčac zaštiti od širenja kamenoloma.

foto: B. Subašić

- Lokalitet Gradina zaštićen je zahvaljujući Ministarstvu kulture na čijem čelu je Nikola Selaković i koji je pružio veliku podršku projektu u kome su naši arheolozi otkrili da su i u srednjem veku u Šumadiji, na vrhu Venčaca i pod njim, živeli naši preci - kaže Darko Pavlović, direktor Narodnog muzeja u Aranđelovcu. - Arheološka istraživanja koja obavlja naš muzej daju nova saznanja o životu Srba na ovim prostorima i idu u prilog tezi da su oni prisutni mnogo ranije i u mnogo većem obimu nego što se to sada smatralo. Obližnji lokalitet Dvorine sa ostacima najverovatnije Dušanove zadužbinske crkve i mitropolitskog dvora, najseverenijih u njegovom carstvu, prikazuju snažno prisustvo srpske države i u tom periodu. Gradina je još jedan značajan kulturno-istorijski potencijal ovog dela Šumadije koji će pored pećine Risovače, Dvorina i Orašca sigurno biti velika turistička atrakcija.

foto: B. Subašić

Ovogodišnje snimanje lidar skenerom otkrilo je da se ispod guste vegetacije i površinskoj sloja tla kriju zidine utvrđenog grada sa nekoliko kula kao i podgrađe takođe okruženo zidinama.

- U podgrađu ili na samom vrhu Malog Venčaca očekujemo pronalazak crkve koju je grad morao da ima - pričao nam je Milivojević dok smo od otkrivenog prostora oko ulaza u grad hodali naviše kroz drveće. - U stvari, mi sada ne koračamo po prirodnoj steni već po ostacima objekata i zidova grada koji su pokriveni nanosima. Ko zna šta se sve krije pod našim nogama.

foto: B. Subašić

Gradina veoma značajna za nauku

GRADINA je veoma značajna za nauku jer je jedino nalazište koji daje podatke o kontinuitetu života u Šumadiji od pozne antike do ranog srednjeg veka, kaže dr Dejan Radičević:

- Do sada smo podatke imali samo za utvrđenja na starom Rimskom limesu neposredno na obali Dunava, koja su posle rušenja ponovo zaposedana, ali uvek je bilo pitanje šta se dešavalo u zaleđu. Ovo je najbliže zaleđe i Gradina na Venčacu nam prvi put omogućava da pratimo šta se dešavalo u vremenu seobe naroda.

Pratite nas i putem iOS i android aplikacije